Γράφει ο Τάσσος Παγώνης, μαθηματικός, αναλυτής Συστημάτων, αναλογιστής, προέδρος του Ελληνικού Γραφείου Διεθνούς Ασφάλισης*

Ένα λιγότερο γνωστό επεισόδιο των επιχειρήσεων στην Πίνδο το 1940 ήταν η νικηφόρα μάχη στη Λυκορράχη (χωριό των «Μαστοροχωρίων» της Πίνδου), την 1η Νοεμβρίου 1040.

Η μάχη αυτή ήταν η πρώτη ενέργεια αντεπίθεσης των μέχρι εκείνη τη στιγμή ισχυρά αμυνομένων αλλά σταδιακά υποχωρούντων μικρών δυνάμεων του Αποσπάσματος Πίνδου, υπό το συνταγματάρχη Δαβάκη.

Το ενδιαφέρον είναι ότι, εκτός από την τακτική σημασία της, η νίκη αυτή, αν εξετάσει κανείς με προσοχή κάποιες λεπτομέρειες της εξέλιξης των επιχειρήσεων στην Πίνδο, είχε και σημαντική στρατηγική σημασία.

Το σχέδιο της Ιταλίας για την εισβολή στην Ελλάδα προέβλεπε επίθεση στην Ήπειρο, με γρήγορη κατάληψη των Ιωαννίνων αφενός και του Μετσόβου αφετέρου. Έτσι θα απαγόρευε την υποχώρηση της 8ης Μεραρχίας από την Ήπειρο προς τη Δυτική Μακεδονία και ουσιαστικά θα χώριζε τη Δυτική Ελλάδα από την Κεντρική και την Ανατολική. Γι’ αυτό προέβλεπε και την κατάκτηση της Κέρκυρας μετά τις πρώτες μέρες της επίθεσης.

Η αποστολή της διείσδυσης μέχρι το Μέτσοβο (χάρτης 1) ανατέθηκε στην επίλεκτη 3η Μεραρχία Αλπινιστών (δηλαδή ορεινού πολέμου) Τζούλια (με έδρα το Ούντινε). Η τότε ιταλική ηγεσία και ιδιαίτερα ο Μουσολίνι είχε εντυπωσιαστεί από το νέο δόγμα του «αστραπιαίου πολέμου» που είχε εισάγει η Γερμανία, κατακτώντας την ηπειρωτική Ευρώπη. Για να εντυπωσιάσουν και αυτοί, θέλησαν να εφαρμόσουν μια παραλλαγή του δόγματος σε ορεινό πόλεμο. Θεώρησαν, κατά συνέπεια, ότι σε 5 - 6 ημέρες η μεραρχία θα είχε φτάσει στον αντικειμενικό της σκοπό, το Μέτσοβο. Για το λόγο αυτό η Ανώτατη Στρατιωτική Διοίκηση στην Αλβανία διέταξε ότι όλα τα μη απαραίτητα είδη θα έπρεπε να μείνουν πίσω, διαταγή που αφορούσε και τους αξιωματικούς. Ειδικότερα, οι μονάδες ήσαν εφοδιασμένες με πέντε ημερών τροφή για τους στρατιώτες και τεσσάρων για τα ζώα (1).

Η μεραρχία εισέβαλε στην Πίνδο στις 05.30 της 28ης Οκτωβρίου, με γενική κατεύθυνση από Β.Α. προς Ν.Δ., ακολουθώντας το σχέδιο της ταχείας κίνησης, το οποίο δεν προέβλεπε οργανωμένη εξασφάλιση των κατακτουμένων εδαφών, αλλά ταχεία κίνηση προς τα εμπρός, θεωρώντας πως ο αιφνιδιασμός που η κίνηση αυτή θα παρήγε, δεν θα άφηνε περιθώρια στον εχθρό να αντιδράσει έγκαιρα, δηλαδή πριν από την άφιξή της στο σκοπό της (Μέτσοβο).

Έτσι, το πρωί της 1ης Νοεμβρίου, πλησίαζαν στον πρώτο στόχο της διαδρομής προς Μέτσοβο, τη Σαμαρίνα (και μετά Δίστρατο, Βωβούσα, Μέτσοβο). Είχαν όμως ήδη περάσει τέσσερις ημέρες συνεχών μαχών, σε εξαιρετικά δυσμενείς καιρικές συνθήκες και έναν εχθρό που πολεμούσε με αναπάντεχη αντοχή και ανδρεία και, το κυριότερο, που επιστρατευόταν με ταχύτητα.

Το πρόβλημα των logistics (εφοδιασμού λεγόταν τότε) άρχισε να εμφανίζεται (είχαν εφόδια για 5 ή 4 ημέρες, ανάλογα για το προσωπικό, ή τα ζώα). Το φυσικό περιβάλλον ελάχιστα είχε να δώσει. Σε υποστήριξη του δοκιμαζομένου Αποσπάσματος Πίνδου έφθαναν ήδη σταδιακά οι πρώτες ενισχύσεις με τμήματα της 1ης Μεραρχίας στην περιοχή της έδρας του Αποσπάσματος, στο Επταχώρι.

^{Χάρτης 1: Το σχέδιο της εισβολής στην Πίνδο
8ο Σ/μα Αλπινιστών: Σύνορα - Σαμαρίνα - Δίστρατο - Βωβούσα - Μέτσοβο
9ο Σ/μα Αλπινιστών: Σύνορα - Παλιοσέλι - Δίστρατο - Βωβούσα - Μέτσοβο}

Το βράδυ της 31ης Οκτωβρίου, με στόχο τη σταθεροποίηση του μετώπου, αποφασίστηκαν οι πρώτες επιθετικές ενέργειες για το πρωί της 1η Νοεμβρίου, με δυτική κατεύθυνση, με τρία συγκροτήματα (χάρτης 2).

Το βόρειο, με διοικητή τον αντισυνταγματάρχη Δημήτρη Μισύρη, θα εκινείτο προς τη βόρεια διαδρομή επίθεσης της Τζούλια, προς Λυκορράχη / Οξιά.

Και να τώρα το επεισόδιο:

Μέχρι τη Λυκορράχη η μονάδα αυτή δεν είχε συναντήσει εχθρικά τμήματα . Πράγματι, όπως αναφέρθηκε πριν, τα μαχόμενα τμήματα της Τζούλια (8ο Σύνταγμα) ήδη βρίσκονταν νοτιότερα. Πλησιάζοντας όμως το χωριό από ανατολικά, «αντελήφθησαν εχθρικήν φάλαγγα δυνάμεως 300 περίπου ανδρών... και επιτίθενται εναντίον ταύτης αιφνιδιαστικώς» (2). Οι Ιταλοί οπισθοχώρησαν στο χωριό αμυνόμενοι με ελαφρά όπλα, «άνευ υποστηρίξεως πυροβολικού και όλμων» (2) και τελικά παραδόθηκαν.

Τρεις αξιωματικοί και 130 οπλίτες παραδόθηκαν, ενώ στη συνέχεια από τη διασκορπισμένη μονάδα άλλοι 80 άνδρες αιχμαλωτίστηκαν και 120 ζώα με πολλά εφόδια συλλέχθηκαν.Η ελληνική μονάδα είχε 50 νεκρούς και τραυματίες, ενώ ο αντισυνταγματάρχης Μισύρης, αν και τραυματισμένος, παρέμεινε μαχόμενος επί έξι ώρες.

Κάποια στοιχεία από τη μάχη έχουν ενδιαφέρον:

Η φάλαγγα ήταν μια ισχυρή εφοδιοπομπή και όχι μάχιμη μονάδα, γιατί:

• Δεν είχε τη συνοδεία πυροβολικού,όπως όλα τα τάγματα της Τζούλια στην Πίνδο.
• Δεν διέθετε όλμους, ή ολμίδια, βασικά όπλα πεζικού μάχιμης ιταλικής μονάδας.
• Είχε μεγάλο πλήθος από μεταφορικά ζώα (Αν συνελέγησαν 120, φαίνεται ότι ήσαν σχεδόν όσα και οι στρατιώτες).

Η κατεύθυνση της κίνησής της ήταν προς Ν.Α., προς τη Δροσοπηγή (τότε Κάντζικο) όπου βρισκόταν η τελευταία μονάδα της φάλαγγας του 8ου Συντάγματος της Τζούλια, της οποίας οι εμπροσθοφυλακές είχαν καταλάβει τη Σαμαρίνα.

Την 1η Νοεμβρίου οι μονάδες του 8ου Συντάγματος εξαντλούσαν ήδη τα εφόδια διατροφής τους (το άλλο Σύνταγμά της, το 9ο, λίγη συμμετοχή είχε στον αγώνα, καθώς, επιχειρώντας στην άλλη διαδρομή επίθεσης, παρέμενε εγκλωβισμένο μεταξύ των νότιων πλαγιών του Σμόλικα και της δεξιάς όχθης του Αώου και πάντως αδυνατούσε να βοηθήσει).

Φαίνεται λοιπόν ότι η μονάδα που καταστράφηκε στη Λυκορράχη ήταν η προσπάθεια ανεφοδιασμού του 8ου Συντάγματος. Αιφνιδιάστηκε γιατί, σύμφωνα με άποψη της ταχείας κίνησης (ανωτέρω), θεωρούσε ότι προχωρούσε σε κενό χώρο και για τούτο, διέθετε μόνο ατομικό οπλισμό. Οι συνέπειες αυτής της αποτυχίας εμφανίστηκαν στην εξέλιξη των επιχειρήσεων:

Το βράδυ της 2ας Νοεμβρίου το 8ο Σύνταγμα, αφήνοντας τη Σαμαρίνα, είχε φθάσει στο Δίστρατο και συνέχιζε προς Βωβούσα. Οι ελληνικές μονάδες που προσπαθούσαν να το ανακόψουν μπήκαν μετά μικρή μάχη στη Σαμαρίνα,νωρίς το απόγευμα της 3ης Νοεμβρίου. Το χωριό βρέθηκε απόλυτα λεηλατημένο, κυριολεκτικά άδειο, αφού οι Ιταλοί είχαν πάρει ακόμη και τις υφαντές κουβέρτες από τα σπίτια, πέρα από τις λιγοστές τροφές που είχαν αφήσει πίσω τους οι κάτοικοι.

Στο μεταξύ, οι Ιταλοί το πρωί της ίδιας μέρας (3 Νοεμβρίου) έμπαιναν στη Βωβούσα, απέχοντας 30 χλμ. από το Μέτσοβο. Όμως εκεί βρέθηκαν απέναντι σε έναν ελληνικό λόχο που έλαβε σύντομα ενισχύσεις. Έτσι, το μεσημέρι της 4ης Νοεμβρίου, αναγκάζονται να υποχωρήσουν και αρχίζουν να επιστρέφουν πίσω, στο Δίστρατο. Η Βωβούσα είχε επίσης λεηλατηθεί.

Την ίδια ημέρα ο διοικητής της Τζούλια, στρατηγός Τσιρότι, αναστέλλει τις επιχειρήσεις για ένα 24ωρο, λόγω της πολύ κακής κατάστασης των μονάδων. Όπως αναφέρουν τα ιταλικά αρχεία, είχαν εξαντλήσει τα τρόφιμά τους «από δύο ημερών», δηλαδή από τις 2 Νοεμβρίου.Θα γινόταν την επόμενη ημέρα μια προσπάθεια ανεφοδιασμού από αέρος (η απώλεια μιας μέρας, με αυτές τις συνθήκες, ήταν καθοριστική, καθώς έδωσε στον ελληνικό στρατό περισσότερο χρόνο για να προωθήσει δυνάμεις και εφόδια).

Προκύπτει και πάλι η παρατήρηση ότι η Ιταλική Διοίκηση είχε αντιληφθεί τις επείγουσες ανάγκες εφοδιασμού της Μεραρχίας, και προσπάθησε να την ανεφοδιάσει την 1η Νοεμβρίου, μέσω της διαδρομής Σύνορα - Λυκορράχη - Κάντζικο (Δροσοπηγή), που θεωρήθηκε ασφαλής, αλλά απέτυχε.

Τις επόμενες ημέρες το 8ο Σύνταγμα υποχώρησε στο Δίστρατο και στη συνέχεια μέσω της διαδρομής νότια του Σμόλικα, όπου βρισκόταν και το 9ο, υποχώρησαν καταδιωκόμενα και μαχόμενα, χωρίς τρόφιμα, με πολύ κακό καιρό, σε κακή κατάσταση και με σοβαρότατες απώλειες, μέχρι την Κόνιτσα. Ελάχιστα τρόφιμα έλαβαν από αέρος, ενώ στην διαδρομή έγδυσαν κυριολεκτικά τα χωριά Άρματα, Πάδες, Παλιοσέλι και Ελεύθερο, ώστε στη συνέχεια υπήρξε πρόβλημα επισιτισμού των κατοίκων.

Το ελληνικό επιτελείο εκτιμούσε ότι οι συνθήκες αυτές είχαν μειώσει σοβαρά τη μαχητική ικανότητα της Μεραρχίας και το ηθικό της, πέρα από τις απώλειες προσωπικού, που ήταν σημαντικές (3).

Μετά την 6η Νοεμβρίου η κατάσταση ήταν «αφόρητη», όπως επισημαίνει στις αναφορές του ο στρατηγός Τσιρότι. Πράγματι οι άνδρες εγκατέλειπαν άφθονο οπλισμό, καθώς ήταν αδύνατο πλέον να τον μετακινούν.

Για τις συνέπειες της αποτυχίας στα logistics είναι χαρακτηριστικά δύο σημεία της έκθεσης του Τσιρόττι για τις τρεις τελευταίες μέρες (8 - 9 - 10 Νοεμβρίου) των επιχειρήσεων όπου, αναφερόμενος στη μάχη της 10ης Νοεμβρίου, σημειώνει:

«Τα τμήματα, καίτοι εξηντλημένα λόγω της από 8ημέρου εξαντλήσεως των τροφίμων και στερούμενα δυνάμεων…» (4)

«Εάν τα τρόφιμα κατά την πέμπτην ημέραν του αγώνος δεν έλειπον, ο αγών θα ηδύνατο να συνεχισθεί…» (4)

Η καθοριστική μέρα λοιπόν ήταν η 1η Νοεμβρίου, «η πέμπτη ημέρα του αγώνος», και η αποτυχία εφοδιασμού από τη Λυκορράχη.

Δεν έχασαν βέβαια γι’ αυτό οι Ιταλοί τη μάχη της Πίνδου. Η επιχείρηση είχε λάθη εκτίμησης και λάθη σχεδιασμού. Ο ελλιπής εφοδιασμός ήταν συνέπειά τους. Στα λάθη εκτίμησης κυριαρχούν φυσικά εκείνα που αφορούν τη στρατιωτική ικανότητα της Ελλάδος να αντιδράσει, αλλά και την ψυχολογία του λαού.

Όμως, η νίκη στη Λυκορράχη έπαιξε σημαντικό ρόλο και μπορεί να χαρακτηριστεί στρατηγική, γιατί δεν αφορά την εκμηδένιση μιας μάχιμης μονάδας, ή την ανάκτηση εδαφών, αλλά την καταστροφή υποδομής υποστήριξης, μικρό παράδειγμα για την καταλυτική σημασία των logistics στον πόλεμο (και όχι μόνο).

Οι δύο στρατηγικής σημασίας συνέπειες ήταν:

• Η σταθερά απομειούμενη μαχητική ικανότητα των μάχιμων τμημάτων και
• Η απώλεια μιας κρίσιμης μέρας ενεργειών (4 Νοεμβρίου) ως αναγκαίας, λόγω της έλλειψης τροφίμων, σε μια συνολικής διάρκειας δέκα ημερών (στην πράξη έξι) επιχείρηση.

Και τα δύο αυτά γεγονότα προσέφεραν πολύτιμο χρόνο στον ελληνικό στρατό, που αγωνιζόταν και αυτός να προωθήσει έγκαιρα στο μέτωπο μονάδες και εφόδια.

Στο σημείο αυτό, κλείνοντας, να θυμηθούμε ότι και ο ελληνικός στρατός, μέσα σε πολύ κακές καιρικές συνθήκες, είχε κρισιμότατα προβλήματα εφοδιασμού να επιλύσει. Έπρεπε να επιστρατεύσει τμήματα και μονάδες πολύ γρήγορα, γιατί μια προ-επιστράτευση θα χαρακτηριζόταν από την Ιταλία ως εγκατάλειψη της ουδετερότητας υπέρ της Αγγλίας και επαρκής αφορμή εισβολής. Αλλά και να ανεφοδιάζει τα ήδη μαχόμενα τμήματα. Ειδικά οι πρώτες τέσσερις ημέρες ήταν απελπιστικές.

Οι γυναίκες της Πίνδου (και οι γέροντες και τα παιδιά) έσωσαν την κατάσταση.

Διαβάστε το άρθρο όπως δημοσιεύθηκε στο Ασφαλιστικό ΝΑΙ, τεύχος 186, Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 2020 (πατήστε πάνω στην εικόνα για μεγέθυνση):