Στην Ευρώπη, στα τέλη του 18ου αιώνα, δρούσαν αρκετές μυστικές οργανώσεις –επωνομαζόμενες «εταιρείες»– που, εκφράζοντας αρχικά πνευματικές αναζητήσεις των μελών τους, έθεταν σιγά σιγά σκοπό τους την πυροδότηση εθνικών επαναστατικών κινημάτων (Ανεμοδουρά, 2008). Οι εταιρείες αυτές ήταν ιδιαίτερα προσφιλείς στους λαούς που βρίσκονταν υπό την κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αρκετές ήταν εκείνες που αναπτύχθηκαν στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και σε εύρωστες ελληνικές παροικίες στην Ευρώπη. Παρόλ’ αυτά, όπως τονίζει ο Τοντόρωφ, δεν πρέπει να θεωρήσουμε τη Φιλική Εταιρεία ως άμεσο συνεχιστή κάποιας από τις εταιρείες που δρούσαν τότε, εφόσον καμία από αυτές δε μετατράπηκε τελικά σε αληθινά επαναστατική οργάνωση (ό.π.).

Πολλά ήταν τα επαναστατικά κινήματα ως το 1821 που απέτυχαν εξαιτίας έλλειψης οργάνωσης και χρημάτων που ήταν απαραίτητα για τον εφοδιασμό σε πολεμικό υλικό. Οι έμποροι της Οδησσού, αναμέσά τους πρωταγωνιστές οι ασφαλιστές, προσέφεραν αυτό το χρήμα και την οργάνωση για να πετύχει η επανάσταση, η οποία ήταν και το πρώτο βήμα προς τη δημιουργία του ελληνικού κράτους.
Ολόκληρη η ταξική ιεραρχία –έμποροι, κλήρος και λαός- προσέφερε την ενίσχυση που μπορούσε και η οποία ήταν απαραίτητη για την επιτυχία του μεγάλου σκοπού τους. Είχε πλέον γίνει αντιληπτό από τους Έλληνες πως η επανάσταση θα γινόταν με όσες δυνάμεις διέθεταν οι ίδιοι και πως ήταν ανώφελο να προσμένουν σε κάποια εξωτερική βοήθεια. Είχε προηγηθεί το Συνέδριο της Βιέννης (1814), στο οποίο ήταν προφανές πως οι μεγάλες δυνάμεις επιθυμούσαν τη διατήρηση του status quo και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και πως θα αντιτίθεντο μάλιστα στις εθνεγερτικές προσπάθειες των Ελλήνων (Παπουλίδης, 2000: 20). Ο πατέρας του Αλέξανδρου Υψηλάντη, ο ίδιος διωκόμενος συνεχώς από τους Τούρκους, παρά το διορισμό του ως ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας, λίγο πριν πεθάνει, έγραψε στο γιο του Αλέξανδρο: «Υιέ μου μη λησμονήσεις ότι οι Έλληνες μόνο εις εαυτούς πρέπει να στηρίζονται όπως γίνουν ελεύθεροι».
Η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας έγινε στην Οδησσό. Η επιλογή αυτή δεν ήταν καθόλου τυχαία, αφού η Οδησσός, χάρη στην πλεονεκτική γεωγραφική της θέση, προσέφερε ευκολία στην επικοινωνία των ιδρυτών της και των μελών της τόσο με τις παραδουνάβιες ηγεμονίες, όσο και με τις περιοχές της Ευρώπης που αναφέραμε παραπάνω – όπου, δηλαδή, είχαν αναπτυχθεί ανάλογες με τη Φιλική Εταιρεία πρωτοβουλίες (Κουμαριανού, 1994: 53). Εξάλλου, η ίδια η Οδησσός συνιστούσε μια ακμαία πόλη της διασποράς, στην οποία ζούσαν και αρκετοί Έλληνες μεγαλέμποροι, οι οποίοι εμπράκτως είχαν δείξει το ενδιαφέρον τους για την ελληνική παιδεία και τις τέχνες. Ακόμη, η Οδησσός βρισκόταν σε έδαφος της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, η ηγεσία της οποίας ασφαλώς και δεν ήταν σύμφωνη με την ίδρυση και τη λειτουργία μιας τέτοιου είδους εταιρείας. Η περίοδος, άλλωστε, εκείνη για τη Ρωσική Αυτοκρατορία χαρακτηριζόταν από την έντονη τσαρική απολυταρχία, η οποία είχε οδηγήσει σε κοινωνικό αναβρασμό, με κύρια έκφραση το κίνημα των Δεκεμβριστών. Παράλληλα, όμως, ήδη σε σημαίνουσες στρατιωτικές και διοικητικές θέσεις βρίσκονταν Έλληνες, οι οποίοι αναμφίβολα μπορούσαν να επηρεάσουν θετικά την Πετρούπολη. Χαρακτηριστική τέτοια περίπτωση αποτελεί ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο οποίος διατελούσε υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας.
Ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας ήταν ο Νικόλαος Σκουφάς, ο Αθανάσιος Τσακάλωφ και ο Εμμανουήλ Ξάνθος. Και οι τρεις ήταν έμποροι, χωρίς όμως να έχουν μεγάλη οικονομική επιφάνεια ή κοινωνική επιρροή. Αντίθετα από ό,τι θα περιμέναμε, αφού η ιδεολογική προετοιμασία για την επανάσταση είχε γίνει από τους κύκλους των λογίων και των διανοουμένων, τα ιδρυτικά στελέχη της Φιλικής Εταιρείας προέρχονταν από την εμπορική τάξη και, μάλιστα, όχι την ανώτερη. Σύμφωνα με τον Κρεμμυδά, αυτό ήταν αναπόφευκτο, εφόσον ιδιαίτερα σε εκείνο το κομμάτι της αστικής τάξης οι συνέπειες της οθωμανικής κυριαρχίας, αλλά και της παρακμής της, ήταν περισσότερο έντονες (1988: 193-196). Ο Νικόλαος Σκουφάς καταγόταν από το Κομπότι της Άρτας, ενώ το αληθινό όνομά του δεν έχει διασωθεί. Αρχικά, άνοιξε εμπορικό κατάστημα στην Άρτα, την οποία, όμως, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει εξαιτίας της τυρρανίας και των διώξεων του Αλή Πασά (Μαζαράκης-Αινιάν, 1994: 71). Φθάνοντας στην Οδησσό, σύστησε κι εκεί μικρό εμπορικό κατάστημα, το οποίο, όμως, αργότερα χρεοκόπησε. Παρόλ’ αυτά, ο Σκουφάς θεώρησε τη συγκυρία αυτή «Θεία Ευλογία», αφού έτσι μπορούσε να αφοσιωθεί απερίσπαστος στη Φιλική Εταιρεία και στην προετοιμασία του αγώνα για την ελευθερία. Τα πρώτα του σχέδια αποσκοπούσαν στο να κερδηθεί η εύνοια και μύηση εμπόρων, αφού η συγκατάθεση των οπλαρχηγών και των λογίων θεωρούνταν δεδομένη και, με τον τρόπο αυτόν θα λυνόταν το μείζον θέμα της εύρεσης πόρων. «Πέθανε φτωχός και περιφρονημένος από τους μεγαλεμπόρους, αλλά μέχρι την τελευταία μέρα της ζωής του κατάρτιζε τον πίνακα των Αποστόλων και έγραφε οδηγίες προς αυτούς» (Παπουλίδης, 2000:22). Ο Αθανάσιος Τσακάλωφ καταγόταν από τα Ιωάννινα και ήταν γιος εμπόρου γουναρικών στη Μόσχα. Γνώριζε γαλλικά, ιταλικά και ρωσικά. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Παρίσι, μυήθηκε στην οργάνωση Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο, ενώ ο Μαζαράκης-Αινιάν υποστηρίζει πως ήταν κι ένας εκ των ιδρυτών της Φιλανθρώπου Εταιρείας (1994: 72). Ο Εμμανουήλ Ξάνθος είχε γεννηθεί στην Πάτμο και από νωρίς πήγε στη Σμύρνη όπου ασχολήθηκε με το εμπόριο. Στη Λευκάδα μυήθηκε στην Εταιρεία των Ελεύθερων Τεκτόνων, και «συνέλαβεν αμέσως την ιδέαν ότι ηδύνατο να ενεργηθεί μια φυσική εταιρεία, κατά τους κανόνες ταύτης της των ελευθέρων τεκτόνων, βάσιν έχουσα την ένωσιν όλων των εν Ελλάδι και εις τα άλλα μέρη ευρισκομένων...» (Παπουλίδης, 2000: 22-23). Στην Οδησσό, τον συναντούμε αργότερα υπάλληλο στον εμπορικό οίκο του Βασίλειου Ξένη.
Σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του Ξάνθου, η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας τοποθετείται χρονικά το Σεπτέμβριο του 1814. Ακριβώς, όμως, εξαιτίας του συνωμοτικού χαρακτήρα της οργάνωσης και του κινδύνου να αποκαλυφθούν τα σχέδιά τους, γεγονός που θα οδηγούσε και στην αποτυχία του όλου εγχειρήματος, οι ιδρυτές και τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας ήταν πολύ προσεκτικοί γύρω από οποιοδήποτε έγγραφο το οποίο θα μπορούσε να συσχετιστεί με μια τέτοια οργάνωση, με αποτέλεσμα τα περισσότερα σχετικά ιστορικά ντοκουμέντα είτε να μην έχουν διασωθεί είτε να έχουν σκοπίμως καταστραφεί. Εξαιτίας, μάλιστα, αυτής της απουσίας, στοιχεία που αφορούν την ίδρυση της εταιρείας, αλλά και την ίδια την ταυτότητα των ιδρυτών της είναι ελλιπή κι έχουν προκαλέσει αμφισβητήσεις και διαφωνίες, τόσο ανάμεσα στους πρωταγωνιστές των γεγονότων, όσο και ανάμεσα στους ιστορικούς.
Σε ό,τι αφορά τους ίδιους τους πρωταγωνιστές των γεγονότων, υπάρχει διαφωνία, μεταξύ των Παναγιώτη Αναγνωστόπουλου και του Εμμανουήλ Ξάνθου, σχετικά με το ποιος αποτελούσε το τρίτο ιδρυτικό στέλεχος της Φιλικής Εταιρείας (Ανεμοδουρά, 2008). Από την άλλη, ο Σβολόπουλος (2001), ελλείψει, μάλιστα, συγκεκριμένης πράξης ίδρυσης της Φιλικής Εταιρείας, αμφισβητεί μία σειρά από στοιχεία σχετικά με αυτήν, ξεκινώντας, πρώτα πρώτα, από τη 14η Σεπτεμβρίου, που φέρεται ως η ημερομηνία ίδρυσης της οργάνωσης. Επιπλέον, υποστηρίζει πως η πρωτοβουλία για την ίδρυση της Εταιρείας ανήκει στον Σκουφά και στον Τσακάλωφ, οι οποίοι, σύμφωνα με εκείνον, ενώ ήταν στην Οδησσό, ήρθαν σε επαφή με τον Ξάνθο και τον Αναγνωστόπουλο και συζήτησαν τις θέσεις τους.
Σημειώνει, μάλιστα, πως δεν είναι απαραίτητη η από κοινού συνάντηση και των τεσσάρων, αλλά θεωρεί πως οι δύο πρώτοι, ο Σκουφάς δηλαδή και ο Τσακάλωφ, αφού ανέπτυξαν ένα ολοκληρωμένο σχέδιο οργάνωσης και δράσης για τη Φιλική Εταιρεία, ξεκίνησαν τη δράση τους.
Ο Κυριάκος Παπουλίδης, πάντως, υποστηρίζει πως «τον Ιούνιο του 1814 τέθηκαν οι βάσεις της ίδρυσης της Φιλικής Εταιρείας», εφόσον για εκείνη τη χρονική περίοδο γνωρίζουμε πως σίγουρα δύο από τους τρεις –ο Σκουφάς και ο Τσακάλωφ– βρίσκονταν στην Οδησσό (ό.π.: 25).
Τα πρώτα χρόνια λειτουργίας της, η Φιλική Εταιρεία είχε κάνει πολύ διστακτικά βήματα, με αποτέλεσμα, στις αρχές του 1817, να αριθμεί μόλις είκοσι μέλη (ό.π.: 24). Ο πρώτος που μυήθηκε στη Εταιρεία ήταν ο Γεώργιος Σέκερης –αδερφός των μεγαλεμπόρων Παναγιώτη Σέκερη στην Κωνσταντινούπολη και του Αθανάσιου Σέκερη στην Οδησσό- το Δεκέμβριο του 1814, από τον Σκουφά (Μαζαράκης-Αινιάν, 1994: 74). Στις αρχές του 1816, ο Σκουφάς πηγαίνει στην Οδησσό, όπου φιλοξενείται στο σπίτι του Αθανάσιου Σέκερη και μυεί αυτόν και τον Παναγιώ- τη Αναγνωστόπουλο –υπάλληλο στον εμπορικό οίκο του Αθανάσιου Σέκερη– στη Φιλική Εταιρεία. Το Μάρτιο του 1818 θα μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία ο Γεώργιος Λασσάνης, που είδαμε πρωτύτερα, ως καθηγητή στην Ελληνεμπορική Σχολή, αλλά και θεατρικό συγγραφέα και ηθοποιό στις παραστάσεις του ελληνικού θιάσου στην Οδησσό. Μερι- κούς μήνες μετά, θα προσέλθουν στον κύκλο των Φιλικών οι έμποροι και ιδρυτές ασφαλιστικών εταιρειών Ηλίας Μάνεσης και Ιωάννης Αμβροσίου -το Μάιο του 1818, και τον Απρίλιο του 1819, αντίστοιχα. Ο τελευταίος, μάλιστα, μύησε στη Φιλική Εταιρεία τον Αλέξανδρο Κουμπάρη, το 1820– νωρίτερα είχαν μηυθεί και οι αδερφοί του, Κυριακός και Σταμάτης. Επίσης, στη Φιλική μυήθηκε και ο μεγαλέμπορος Αλέξανδρος Μαύρος. Τόσο αυτός, όσο και οι Ηλίας Μάνεσης, Ιωάννης Αμβροσίου, και Αλέξανδρος Κουμπάρης ενίσχυσαν και οικονομικά την οργάνωση (ό.π.: 81). Συγκεκριμένα, για τον Αλέξανδρο Κουμπάρη γνωρίζουμε πως διέθεσε τότε στη Φιλική Εταιρεία τριακόσιες χιλιάδες ρούβλια (Αυγητίδης, 1994: 114).
Μεταφέροντας τα λόγια του Καρδάση για τους Έλληνες αυτούς της διασποράς, «είχαν απόλυτη συνείδηση της ανάγκης του ελληνισμού για μόρφωση και αγώνα. Συνδύαζαν τη χρηματοδοτική στήριξη για την εξάπλωση της ελληνικής παιδείας σε όλους τους Έλληνες, με την ενεργό ανάμειξη στην εθνικοαπελευθερωτική κίνηση του Γένους» (1997: 81). Άλλωστε, ο σημαντικός τους ρόλος στην οργάνωση της Φιλικής Εταιρείας καταδεικνύεται και από τη θέση που είχαν σε αυτή -ως στελέχη της Εφορίας της Οδησσού- και στην οποία ο ίδιος ο Αλέξανδρος Υψηλάντης τους διόρισε. «Ιδιαιτέραν δραστηριότητα επέδειξεν η Εφορία της Οδησσού, την οποίαν συνέστησεν ο Υψηλάντης εκ των επιφανών Φιλικών της πόλεως Αλεξάνδρου Μαύρου, Αλεξάνδρου Κουμπάρη, Ιωάννη Αμβροσίου και Ηλία Μάνεσι, και η οποία προΐστατο όλων των άλλων εις την Ρωσίαν» (Πρωτοψάλτης, 1964: 79). Επιπλέον, στον Ιωάννη Αμβροσίου ανατέθηκε η διαχείριση των οικονομικών της Φιλικής Εταιρείας, ενώ αυτός ήταν μόλις 25 χρόνων.
Ο ασφαλιστής Ιωάννης Αμβροσίου γεννήθηκε το 1794 και καταγόταν από τη Τρίπολη. Είναι σε μας άγνωστο το πότε έφθασε στην πόλη της Οδησσού. Είναι το πιο ευυπόληπτο πρόσωπο Έλληνα μεγαλέμπορου στην Οδησσό και σε ηλικία μόλις 22 ετών χρημάτισε δήμαρχος της Οδησσού, αφού τον έχρισε ο ίδιος ο διοικητής της πόλης, ο Richelieu. Σε αναφορά του ο Σταμάτης Κουμπάρης γράφει πως, όταν έφθασε στην Οδησσό, βρήκε τρεις μεγαλέμπορους μυημένους στη Φιλική Εταιρεία: τον Ιωάννη Αμβροσίου (ασφαλιστή), τον Ηλία Μάνεση (ασφαλιστή), και τον Αθανάσιο Σέκερη. Φαίνεται ότι η προσωπικότητα του Αμβροσίου ενέπνεε μεγάλη εμπιστοσύνη στους αρχηγούς της Φιλικής, αφού σε αυτόν ανέθεσαν το ταμείο της Εταιρείας. Είναι πάμπολλα τα αρχεία που αναφέρουν το όνομά του και πολλές οι αποδείξεις συνδρομών του για τη Φιλική Εταιρεία, για εκδόσεις βιβλίων, για σχολεία, για την ιδιαίτερη πατρίδα του... Το 1819 ήταν 25 ετών και ασφαλιστής στα τέσσερα σημεία της Γης... Αλήθεια, τον γνωρίζει η Πελοπόννησος ως ιδιαίτερη πατρίδα του; Η Βουλή; Η Προεδρία; η Ακαδημία; Το Πανεπιστήμιο; Η έδρα Ασφαλιστικής Επιστήμης; Η Ένωση Ασφαλιστών; Το ΕΙΑΣ; Το Υπουργείο Παιδείας; Από εκείνο το ταμείο της Φιλικής Εταιρείας που ο νεαρός ασφαλιστής διύθηνε, πληρώθηκαν αποστολές, φιλανθρωπίες, βιβλία, επαναστατικά σώματα, πολεμοφόδια, οπλαρχηγοί για τα έξοδα παλικαριών που πολεμούσαν, για πλοία, για σφαίρες, για μπαρούτι, για έξοδα ένοπλου αγώνα... δεν ήταν δάνεια. Ήταν προσφορά πλούτου για την Ελλάδα. Οι άλλοι, οι ξένοι και οι τωρινοί, βούλιαξαν την Ελλάδα στα δάνεια και τα χρέη. Από το τίποτα έφτιαξαν την Ελλάδα και μόλις το... 1824 αυτοί που ανέλαβαν υποθήκευσαν τη χώρα στον ξένο δανεισμό.
Πώς να μη δικαιούνται «χώρο» ευλαβικό στα ελληνικά βιβλία αυτοί οι Έλληνες ασφαλιστές που έφτιαξαν ελληνικό κράτος; Κύριοι καθηγητές, όσοι δεν περιμένετε κομματική γραμμή, κάντε κάτι για την ανάδειξή τους! Αργότερα, τον Ηλία Μάνεση, ο οποίος αποχώρησε από την Εφορία της Οδησσού, για άγνωστη σε εμάς αιτία, διαδέχτηκε ο Γρηγόριος Μαρασλής, ο οποίος, μάλιστα, διέθεσε το σπίτι του στην οδό Κράσνι Περεούλοκ για να γίνει το σπίτι των Φιλικών, «ένα απλό σπίτι στο κέντρο της πόλης, σε ένα κάθετο στενό προς την οδό των Ελλήνων, του οποίου το πίσω μέρος βλέπει προς την πλατεία των Ελλήνων» (Καρδάσης, 1997: 85). Είχα τη μεγάλη τιμή να μ’ αξιώσει ο Θεός και να επισκεφθώ την Οδησσσό στη δεκαετία του 1990, να δω με τα μάτια μου αυτό το σπίτι και την κυρίαρχη θέση των Ελλήνων στους δρόμους, στα μαγαζιά, στα κτήρια, στην τέχνη, στην αρχιτεκτονική και ό,τι άφησαν αυτοί οι μεγάλοι Έλληνες. Εκεί μου «μπήκε» η ιδέα ενός φόρου τιμής με την έκδοση βιβλίου.
Στην Οδησσό, ιδιαίτερα μετά την επίσκεψη του Αλέξανδρου Υψηλάντη και την προτροπή του προς τον Σταμάτη Κουμπάρη να μυήσει τους εκεί Έλληνες, η «προσχώρηση στην Εταιρεία είχε λάβει μαζικό χαρακτήρα» (ό.π.: 85). «Ιδιαιτέρως εις την Οδησσόν, εν μέσω της πολυπληθούς εληνικής παροικίας, η εταιριστική κίνησις επεξε- τάσθη πολύ μεταξύ των ομογενών, ιδίως όταν κατά το θέρος του 1820 ενεφανίσθη εκεί ο Αλ. Υψηλάντης. ‘Από σήμερον –είπεν εις τον ενθουσιώδη φιλικόν Σταμάτην Κουμπάρην άρχισε να εμβάζης κάθε Έλληνα εις την Φιλικήν Εταιρείαν, και εγώ ετοιμάζομαι να ανοίξω την σκηνήν του πολέμου...’. Έκτοτε η προσέλευσις εις την Εταιρείαν έλαβε μορφήν πανηγυρικήν και περιέλαβεν όλους τους ομογενείς» (Πρωτοψάλτης, 1964: 78). Και όπως χαρακτηριστικά λέει ο ίδιος ο Σταμάτης Κουμπάρης, «άρχισα, να εμβάζω κάθε Έλληνα εις την Φιλικήν Εταιρείαν, ο καθείς οπού έμβενε την ακόλουθον ημέραν έφερνε τους συγγενείς και τους φίλους του, οπού εις εικοσιτέσσερας ώρας έγινε κοινόν εις όλους τους εν Οδησσώ Έλληνας και έτρεχαν εις την κάμαράν μου και από μιας μαζύ όρκονα, όσοι τυχαίναν» (σε Καρδάση, 1997: 84). Ο Αυγητίδης αναφέρει πως σε εκείνη την επίσκεψη του Υψηλάντη στην Οδησσό, την επόμενη μέρα από τη συνάντηση του Μαύρου και του Σεραφίνου με τον Υψηλάντη, ο καθένας προσέφερε από δέκα χιλιάδες ρούβλια στο ταμείο της Φιλικής Εταιρείας (1994: 112).
Ακόμη, όμως, και μετά την αποτυχία των πολεμικών επιχειρήσεων στη Μολδοβλαχία και τη διάλυση του εκεί στρατεύματος, οι Έλληνες της Οδησσού δεν έμειναν άπραγες. Μετονόμασαν τη Φιλική Εταιρεία σε Γραικική Φιλανθρωπική Εταιρεία Οδησσού και, μέσω αυτής, προσπάθησαν να βοηθήσουν τους πολεμιστές που κατέφευγαν στην Οδησσό και χρειάζονταν τροφή και στέγη. Παρατήρησα τη θέρμη και τον πατριωτικό ενθουσιασμό του καθηγητή μου Εμμανουήλ Πρωτοψάλτη όταν ήμουν φοιτητής στην Πάντειο Σχολή, και δίδασκε τα σχετικά με τη Φιλική Εταιρεία και την Οδησσό. Ήταν ένας από τους σημαντικότερους καθηγητές μου στη Σχολή. Μου ενέπνευσε την αγάπη για την πατρίδα και την επαφή με τις ελληνικές ρίζες. Στην αγάπη μου αυτή συνετέλεσαν και οι καθηγητές και δάσκαλοί μου στο Δημοτικό και Γυμνάσιο Γρηγόρης Κωσταράς, η Ουρανία Λαναρά, ο Κώστας Καλογεράς, ο Ανδρέας Κωστακιώτης, ο δάσκαλος Βουζούκης, ο Κατσιμπόκης, ο Ευστάθιος Μπάστας, ο φιλόλογος Νικολακόπουλος, η Λένα Μανούσου κ.α. Δάσκαλός μου ήταν και ο αξιωματικός Κώστας Θεοχάρης, που τόσα μου δίδαξε για στρατιωτική δύναμη πατρίδας και διοίκηση. Στο μάθημά του έγραψα μια εργασία για το παιδομάζωμα. Κρατάω ακόμη επιστολές του που μου έστελνε στο στρατό και αναμνήσεις από τις συζητήσεις μας, στο σπίτι του στην οδό Ευτυχίδου, για ακαδημαϊκή σταδιοδρομία μου στην έδρα της Νεοελληνικής Ιστορίας (κάτι που τελικά δεν έγινε, αν και ο τότε Πρύτανης Παναγιώτης Δημάκης το επιθυμούσε, κρατώντας κι εκείνος επαφή μαζί μου μέσα από διάφορες επιστολές του).
Είχε διακρίνει την αγάπη μου για τα ιστορικά γεγονότα της Φιλικής Εταιρείας και σε αλληλογραφία μας την εποχή που υπηρετούσα έφεδρος αξιωματικός στα Ιωάννινα, με παρότρυνε να ακολουθήσω πανεπιστημιακή καριέρα πάνω στη νεότερη πολιτική ιστορία της Ελλάδος. Είχα, εκείνη την εποχή, κάνει ανακοίνωση γύρω από το παιδομάζωμα και τις επιπτώσεις του στον Ελληνισμό. Στο έργο του για τη Φιλική Εταιρεία, αναφέρει σχετικά με τη σχέση της Οδησσού με τους Έλληνες αγωνιστές. «Όταν δε διελύθη το ελληνικόν στρατόπεδον εν Μολδοβλαχία και πλήθη ρακενδύτων αγωνιστών κατέφυγον εις την Οδησσόν και εις το Κισνόβιον, οι Έλληνες της Οδησσού, συνελθόντες εις γενικήν συνέλευσιν την 1 Αυγούστου 1821, μετωνόμασαν την Φιλικήν Εταιρείαν εις ‘Γραικικήν Φιλανθρωπικήν Εταιρείαν Οδησσού’ και εξέλεξαν νέα Εφορίαν, η οποία, αναγνωρισθείσα ως κεντρική από όλας τας ελληνικάς κοινότητας της Ρωσίας, ειργάσθη μετά ζήλου διά την ανακούφισιν των προσφύγων και την οικονομικήν ενίσχυσιν του εν Ελλάδι αγώνος» (Πρωτοψάλτης, 1964: 79). Κι αυτήν τη φορά, οι έμποροι και ασφαλιστές Ιωάννης Αμβροσίου, ο Αλέξανδρος Κουμπάρης, ο Αλέξανδρος Μαύρος και ο Γρηγόριος Μαρασλής ηγήθηκαν της προσπάθειας και όχι μόνο κατάφεραν να συγκεντρώσουν αρκετά χρήματα από τους Έλληνες ομογενείς, αλλά και οι ίδιοι προσέφεραν δικά τους, καθώς και στέγη σε πολλούς από τους πρόσφυγες (Καρδάσης, 1997: 84, 89).
Ο Ιωάννης Αμβροσίου, μάλιστα, συνέχισε το έργο του ως ταμίας και στην οργάνωση αυτή, γεγονός που ατράνταχτα φανερώνει την εμπιστοσύνη που έτρεφαν για το πρόσωπό του οι υπόλοιποι εταιριστές (ό.π.: 82).
Οι ρωσικές αρχές, όμως, αυτήν τη φορά, δεν κράτησαν ουδέτερη θέση, αλλά με εντολή του υπουργού Εξωτερικών κόμη Nesselrode, διαλύθηκε η Γραικική Φιλανθρωπική Εταιρεία της Οδησσού, εκληφθείσα ως πολιτική και όχι φιλανθρωπική οργάνωση (Καρδάσης, 1998: 89). Στη θέση της, η ρωσική κυβέρνηση σύστησε το Ελληνικό Επικουρικό Κομιτάτο, το οποίο λειτούργησε με κρατική συνδρομή, κι εποπτευόταν από Ρώσο διοικητή, ενώ είχε αμιγώς φιλανθρωπικό χαρακτήρα. Στο παρακάτω απόσπασμα βλέπουμε αυτήν ακριβώς την πρόθεση των Ελλήνων της Νότιας Ρωσίας για προσφορά στον αγώνα, ακόμη και το 1823, αλλά και τη ρωσική επέμβαση στις πρωτοβουλίες αυτές, με την ίδρυση του Κομιτάτου. «Αρχομένου του 1823, οι Έλληνες της Ν. Ρωσίας και αι μετονομασθείσαι οργανώσεις των επεδόθησαν εις την συγκέντρωσιν χρημάτων προοριζομένων διά την απελευθέρωσιν ‘των εις διαφόρους πόλεις και χώρας της ευρωπαϊκής και ανατολικής Τουρκίας ανδραποδισθέντων ομογενών’. Διά την σωτηρίαν των αιχμαλώτων τούτων συνεστήθη δι’ αυτοκρατορικού ουζακίου από 8 Φεβρουαρίου 1823 εν Κισνοβίω ‘Κομιτάτον υπέρ εξαγοράς των αιχμαλώτων Γραικών’, αποτελεσθέν εκ του αρχιεπισκό- που Κισνοβίου και Χοτινίου Δημητρίου ως προέδρου, εκ του μητροπολίτου Ειρηνουπόλεως και Βατοπεδίου Γρηγορίου, του επισκόπου Μπουζαίου Κωνσταντίου και του Ιωάννου Σχινά ως μελών, και του Χρυσάνθου ιερομανάχου Βατοπεδινού ως γραμματέως. Εις τας πόλεις της Νότιας Ρωσίας, όπου ελειτούργουν μέχρι των μέσων του 1821 αι διαλυθείσαι οργανώσεις της Φιλικής Εταιρείας, συνεστήθησαν τώρα εκ νέου υπό των Ελλήνων, δι’ ενεργειών του Κομιτάτου, Εφορίαι υπό νέαν μορφήν, αι οποίαι εισέπραττον συνδρομάς διά λογαριασμόν του Κομιτάτου χάριν του νέου φιλανθρωπικού σκοπού» (Πρωτοψάλτης, 1964: 79).
Η Οδησσός ήταν το στρατηγικό κέντρο των δραστηριοτήτων της Φιλικής Εταιρείας. Από εκεί ξεκινούσαν κι εκεί κατέληγαν τα αποτελέσματα των ενεργειών των Ελλήνων που προετοίμαζαν την απελευθέρωση του έθνους. Η διατροφή και στέγη όλων αυτών που έφευγαν για αποστολές στις οποίες άλλοι αποτύγχαναν και άλλοι τα κατάφερναν ήταν φροντίδα των εφόρων της Οδησσού. Οι επικεφαλής ασφαλιστές έπαιρναν σπουδαίες αποφάσεις και τα έγγραφα μαρτυρούν ότι συνεισέφεραν σημαντικά ποσά για περίθαλψη όλων εκείνων που κατέφευγαν στην Οδησσό κυνηγημένοι από τον κατακτητή Τούρκο. Αυτοί οι ασφαλιστές ενέπνευσαν τη συνέχιση του αγώνα μετά τις αποτυχίες του Αλέξανδρου Υψηλάντη και τις πιέσεις των Ρώσων διπλωματών που έβλεπαν όσα γίνονταν «κάτω από τα μάτια τους». Αν σταματούσαν μάλλον δεν θα υπήρχε τότε επανάσταση του 1821. Οι σπουδαίοι έμποροι της Οδησσού με τους πρωταγωνιστές ασφαλιστές της δε λογάριασαν περιουσίες και ατομικές συνέπειες στις σχέσεις τους με την εξουσία και τις δουλειές τους. Αντίθετα, οι σημερινοί Έλληνες της πλούσιας ιεραρχίας «τρέμουν το τομάρι» τους μέσα στην άνομη διαπλοκή και τα καθαρώς ατομικά τους συμφέροντα. Ευτυχώς η Ιστορία δεν πρόκειται να ασχοληθεί μαζί τους, ούτε καν να τους αναφέρει ως
κομπάρσους κακόγουστου έργου...
Από την άλλη, η Άρτα έδωσε στην πατρίδα Ελλάδα και το νεοελληνικό έθνος χρυσούς θεμέλιους λίθους για την ανοικοδόμηση του νέου κράτους. Έδωσε τον Μάξιμο Γραικό, τον Μακρυγιάννη, τον Σκουφά, τον Τσακάλωφ, τον Καραϊσκάκη, και χιλιάδες ακόμη. Ονειρεύομαι την ημέρα που οι δάσκαλοι και παππάδες της Άρτας θα μαθαίνουν τα νέα παιδιά να απαντούν όταν τους ρωτάνε «τι βγάζει ο τόπος σας;», ότι εδώ βγαίνουν μεγάλοι άνθρωποι! Τολμήστε πιο δυναμικά Σεβασμιότατε Άρτης Ιγνάτιε! Ηγηθείτε μιας αναγέννησης της Άρτας και της προσφοράς της!
Ας λένε άλλοι τόποι ότι βγάζουν τομάτες και πορτοκάλια και κάστανα και ελιές και σαρδέλες, που έτσι τους κατάντησαν με τις γιορτές και τα ανάλογα πανηγύρια!
Στην Άρτα, ας ξεκινήσουν γιορτές Σκουφά, Μακρυγιάννη, Μάξιμου Γραικού, Καραϊσκάκη, Τσακάλωφ, ευεργετών...! Στο Κομπότι της Άρτας προτείνουμε να γίνονται ετησίως γιορτές απελευθέρωσης, στη μνήμη του Νικόλαου Σκουφά, είτε την ημέρα του θανάτου του (31 Ιουλίου), είτε την ημέρα εθνικής ανεξαρτησίας, την 25η Μαρτίου. Αυτή εξάλλου είναι γενέθλιος ημέρα του νεοελληνικού κράτους και αυτή θα έπρεπε να τιμά ως πρώτη μεταξύ πάντων η ελληνική πολιτεία. Εκεί οφείλει να αποδώσει τιμές ολόκληρη η πολιτική, στρατιωτική, κι εκκλησιαστική ιεραρχία, με επικεφαλής τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας, και απευθείας μετάδοση από τα κρατικά Μέσα Ενημέρωσης. Εκεί έπρεπε να ζητηθούν πιστώσεις για έργα ευποιίας, Μουσείο Φιλικής Εταιρείας (εθνικού επιπέδου), για ίδρυση πολιτιστικού κέντρου κι έδρα Νεώτερης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, ο Αγρινιώτης Αθανάσιος Παληούρας θα μπορούσε να πρωτοστατήσει και σε αυτό, όπου και να γίνονται μελέτες, έρευνες, διαλέξεις, συμπόσια και επιστημονικές ανταλλαγές πάνω σε αυτά τα θέματα με τις εμπλεκόμενες τότε χώρες. Όλα αυτά προϋποθέτουν, όμως, ηγέτες ισχυρούς, και όχι «κομματικούς οσφυοκάμπτες» της μαζοποίησης προς τα κάτω... Ευθύνες βαραίνουν την Ελληνική Βουλή, την Προεδρία της Δημοκρατίας, Ευρωβουλευτές, αλλά και τους τοπικούς πολιτικούς και θρησκευτικούς άρχοντες, τους Ηπειρώτες βουλευτές, περιφερειάρχες, δημάρχους, μητροπολίτες, και το λαό της Άρτας και της Ηπείρου συνολικά για τη μέχρι τώρα παράλειψη. Ο Νικόλαος Σκουφάς εμπνεύστηκε την υλοποίηση της εθνικής ανεξαρτησίας μέσω των Φιλικών, και είναι ιστορικώς αποδεδειγμένο. Ούτε ο Παπάγος, ούτε ο Βενιζέλος, ούτε ο Τρικούπης, ούτε οι Καραμανλής και Παπανδρέου προσέφεραν έργο ισάξιο για να τιμώνται περισσότερο του Νικόλαου Σκουφά στη νεοελληνική ιστορία, και αυτό, οι μη φανατισμένοι μπορούν να το αποδείξουν και αποδεχθούν. Και δεν ήταν θέμα χρημάτων και κονδυλίων νομαρχίας. Ήταν «πλούτος ψυχής».

**Απόσπασμα από το βιβλίο του Ευάγγελου Γ. Σπύρου "Ασφαλιστές, Έμποροι και Ιστορία Ελληνικού Έθνους"