Οι άγριες καστανιές ασφαλώς και προϋπήρχαν των ήμερων και σχημάτιζαν μεγάλους λόγγους (καστανόλογους ή ζάβατα) σε ορισμένες περιοχές όπου τις ευνοούσε κυρίως το έδαφος καθώς αυτές αγαπάνε τα όξινα χώματα. Έτσι δεν βλέπουμε καστανιές σε μέρη όπου είναι ασβεστολιθικά τα εδάφη ή σε χαμηλό υψόμετρο καθώς αυτές αναπτύσσονται από τα 500 και περισσότερα μέτρα και φθάνουν και μέχρι τα 1400 καμιά φορά. Οι ποικιλίες κι αυτών ήταν διάφορες, υπήρχαν δέντρα που έκαναν μεγάλα κάστανα σαν τα ήμερα αλλά και άλλα που έκαναν μικρά σαν χάντρες. Όλα πάντως είχαν χοντρή φλούδα και ο καρπός τους ήταν πικρός και η πίκρα έφευγε κάπως μόνο με το βράσιμο κι αυτά όταν ήταν ξερά.
Αυτό βέβαια δεν εμπόδιζε σε τίποτα τους χωριανούς να τα έχουν στο τραπέζι τους τουλάχιστον δυο μήνες, είτε βραστά, είτε ψητά ενώ ένα μεγάλο μέρος απ’ αυτά μετά από την αυστηρή επιλογή προορίζονταν για τα ζώα, ειδικά τα γουρούνια που τρώγοντας κάστανα έπαιρναν αρκετό βάρος και δεν το έχαναν μέχρι τα Χριστούγεννα που τα έσφαζαν. Οι περισσότεροι καστανόλογγοι ήταν κοινοτικοί και η συλλογή των κάστανων ή η βοσκή των ζώων γίνονταν κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις και αυτό αντανακλά το πόσο ήταν βασικός ο ρόλος τους στην οικονομία του χωριού. Σε ορισμένα χωριά τους καστανόλογγους τους είχαν μοιράσει σε τεμάχια και έτσι ήξερε ο καθένας που θα μάζευε αλλά πάντα εποφθαλμιούσε τη σοδειά του γείτονα, ειδικά όταν κάποιες καστανιές ήταν στα σύνορα και με κάθε τρόπο έμπαινε ο ένας στο χωράφι του άλλου και μάζευε λίγα για να μην φαίνεται κιόλας και δημιουργούνταν παρεξηγήσεις. Το μοίρασμα των καστανόλογγων έγινε περί τις αρχές του 20ου αιώνα και όπως παρατηρήθηκε αργότερα με τις γκρίνιες μεταξύ των χωριανών, πρέπει να ήταν μια πονεμένη ιστορία με καυγάδες και αντεκλήσεις μεταξύ των ισχυρών και των αδυνάτων που όπως πάντα γίνεται ήταν οι αδικημένοι στο μοίρασμα.
Η συλλογή των κάστανων ξεκινούσε μια συγκεκριμένη ημέρα, που όριζαν οι κεφαλές κάθε χωριού ενώ ένα μήνα, ανάλογα με την εξέλιξη της καρποφορίας και τον καιρό που προηγήθηκε, αν ήταν ξηρασία ή βροχερός. Πριν από αυτή τον καστανόλογγο έβαζαν κάποιον να το προσέχει μη τυχόν πάνε να τον μαζέψουν ή να βοσκήσουν ζωντανά, κυρίως αιγοπρόβατα. Η εξόρμηση στον καστανόλογγο γίνονταν με το χτύπημα της καμπάνας αξημέρωτα και όλοι έτρεχαν να πιάσουν τα σύνορά του και ξεκινούσαν την συλλογή όταν έδινε το σύνθημα ο πρόεδρος συνήθως του χωριού. Από εκείνη τη στιγμή και πέρα, ο καθένας μάζευε όσα κάστανα μπορούσε και γι’ αυτό πήγαιναν όλοι οικογενειακώς. Όταν τέλειωνε το μάζεμα τότε άφηναν τα ζωντανά να μπουν στον καστανόλογγο και δεν υπήρχε περιορισμός πόσο καιρό θα βοσκήσουν πρόβατα, κατσίκια, ακόμη και γουρούνια.
Το ιδιαίτερο με την περίπτωση του καστανόλογγου (σε ορισμένα χωριά τον έλεγαν ζάβατο, λέξη που η ετυμολογία της είναι άγνωστη και πιθανόν να προέρχεται από την λέξη άβατο λόγω των περιορισμών αλλά αυτό δεν μπορεί να αποδειχθεί) είναι ότι περίμεναν δυο και τρεις εβδομάδες να πέσουν τα κάστανα από τα δέντρα και διατηρούνταν ανέπαφα. Τότε δεν υπήρχαν παρά ελάχιστα αγριογούρουνα να μπουν και να τα φάνε ενώ ακόμη και οι σημερινές αρρώστιες που ταλαιπωρούν τις καστανιές δεν είχαν εκδηλωθεί ή ήταν περιορισμένες. Ούτε πάλι υπήρχαν οι σημερινοί μεγάλοι πληθυσμοί των τρωκτικών που λυμαίνονται τις καστανιές και της καρυδιές επίσης, σε βαθμό που πολλοί παραγωγοί σε ορισμένες περιοχές δεν μαζεύουν πλέον ούτε ένα κιλό.
Επειδή πάλι τον καιρό που μάζευαν τα κάστανα, αρχές Νοεμβρίου συνήθως, έπεφταν και τα φύλλα και έπρεπε να παραμεριστούν, πολλά διέφευγαν της προσοχής αυτών που τα μάζευαν και έμειναν χωμένα ως την άνοιξη και τότε αποτελούσαν εξαιρετικό εύρημα γιατί έφευγε κάπως η πίκρα τους και τρώγονταν ευχάριστα. Σήμερα κάτι τέτοιο δεν νοείται γιατί τα αγριογούρουνα έχουν πλημμυρίσει κάθε γωνιά της ελληνικής υπαίθρου και αφού τελειώσουν τις επιδρομές τους στα καστανοχώραφα με τις ήμερες καστανιές, συνεχίζουν στους καστανόλογγους με τα άγρια και έτσι έχουν τροφή ως πέρα την άνοιξη.
Η περίπτωση αυτή με την συλλογή κάστανων και τη βόσκηση στους καστανόλογγους έχει σχεδόν ξεχαστεί γιατί εκτός που στα χωριά δεν υπάρχουν πια πολλοί μόνιμοι κάτοικοι, κανένας δεν είναι διατιθέμενος να πάει να μαζέψει κάστανα και μάλιστα άγρια είτε για προσωπική του κατανάλωση είτε για τροφή των ζώων. Τα χωριά έχουν γεμίσει με καστανιές ήμερες ενώ σε πολλά, όπως στα χωριά του Κισσάβου, της Ευρυτανίας ή της ορεινής Πέλλας έχουν οργανωμένες καλλιέργειες καστανιών και παράγουν πολλά κάστανα κι έτσι φθάνουν σε όλες τις αγορές σε μια τιμή που πάντα όμως είναι υψηλή. Κάστανα επίσης φέρνουν και από το εξωτερικό, μέχρι και από την Κίνα είδαμε στους πάγκους των μανάβικων και είναι φθηνότερα αλλά η γεύση τους δεν έχει καμιά σχέση με αυτά των ελληνικών βουνών.
Η καστανοκαλλιέργεια είναι μια εξαιρετικά επικερδής ενασχόληση, εφ’ όσον βέβαια γίνεται με σωστό τρόπο και αποδίδει αρκετά κέρδη στους παραγωγούς. Η τιμή των κάστανων ήταν πάντα υψηλή και έγινε ψηλότερη από την εποχή που αρρώστιες θέρισαν τις καστανιές της Ευρώπης και έτσι οι έμποροι καταφεύγουν στην ελληνική παραγωγή. Οι αρρώστιες όμως έχουν παρουσιαστεί και στις ελληνικές καστανιές και σε ορισμένες περιοχές τις έχουν αφανίσει, πρώτα έπληξαν τις ήμερες καστανιές και τώρα έχουν αρπάξει τις άγριες. Βέβαια πάντα είχαν αυτά τα δέντρα αρρώστιες αλλά τα τελευταία χρόνια έχει παραγίνει το κακό και η καταπολέμησή τους απασχολεί έντονα τους επιστήμονες και τους καλλιεργητές.
Όπως και να έχει πάντως το πράγμα, ακόμη και στα χωριά που δεν καταπολεμούν τις αρρώστιες με τον σωστό τρόπο, έχουν μείνει λίγα δέντρα και καρπίζουν, τόσο για να γλυκάνουν το στόμα των ανθρώπων που ζουν σε αυτά αλλά και να γίνουν αφορμή για να πραγματοποιηθούν οι λεγόμενες γιορτές κάστανου σε πολλές περιοχές της χώρας που είναι και η αφορμή για τις τελευταίες επισκέψεις στα χωριά γιατί σε λίγο πλακώνει χειμώνας και κλείνουν μέχρι το Πάσχα.
Ο Ηλίας Γ. Προβόπουλος γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Μεγάλη Κάψη της Δυτικής Φθιώτιδας. Έγινε δημοσιογράφος και εργάστηκε επί πολλά χρόνια και αποκλειστικά στις εφημερίδες, κυρίως στην «Ελευθεροτυπία» από τις στήλες της οποίας οργάνωσε και προέβαλλε μια ειδική αρθρογραφία με τον τίτλο «Μικρές Πατρίδες» για την ελληνική περιφέρεια και τους ανθρώπους της καθώς και για την Αθήνα, τα τελευταία χρόνια. Συνεχίζει να γράφει και να δημοσιεύει φωτογραφίες με την ίδια θεματογραφία στο actimon.blogspot.com ενώ εκδίδει και βιβλία που έχουν σχέση με την τοπική ιστορία.
*Αραρίσκω = Συνάπτω, συνδέω, προσαρμόζω
