Ο Κοσμάς ο Αιτωλός (1714 - 24 Αυγούστου 1779), γνωστός και ως Πατροκοσμάς, ήταν Ελληνορθόδοξος μοναχός. Το 1961 ανακηρύχθηκε άγιος τηςΟρθόδοξης Εκκλησίας και εορτάζεται  σήμερα  24 Αυγούστου.

Γεννήθηκε στην Αιτωλία και όπως αναφέρει ο ίδιος αόριστα "Η πατρίδα μου είναι Ελλάδα από το Απόκουρον". Κατά τον βιογράφο και σύγχρονό τoυ Νικόδημο Αγιορείτη γεννήθηκε στο χωριό Μέγα Δένδρο Απόκουρου κοντά στο Θέρμο ενώ κάποιοι μελετητές θεωρούν πιθανό το γειτονικό Ταξιάρχη[. Ο πιθανός χρόνος γέννησής του είναι το 1714 διότι ο Νικόδημος ο Αγιορείτης αναφέρει πως πέθανε σε ηλικία 65 ετών. Οι Παπακυριακού και Κώνστας την τοποθετούν στα 1700-1707[. Πιστεύεται από χριστιανούς ότι διέθετεπροφητικές και θαυματουργικές ικανότητες. Το κοσμικό του όνομα ήταν Κώνστας.  

Μαθήτευσε στα διδασκαλεία της Παρνασσίδας και της Ναυπακτίας πλάι σε ονομαστούς ιεροδιδασκάλους: τα στοιχειώδη γράμματα τα έμαθε από τον ιεροδιάκονο Γεράσιμο Λύτσικα, ενώ γύρω στα είκοσι, τα γραμματικά, δηλαδή την εγκύκλιο παιδεία την έλαβε από τον ιεροδιάκονο Ανανια, ενώ δίδασκε συγχρόνως και ως υποδιδάσκαλος. Το 1749 πήγε στην Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους(χερσόνησος του Άθω), όπου έκανε σπουδές ανωτέρου επιπέδου στη θεολογία και τη φιλοσοφία. Εκεί υπήρξε μοναχός για δύο περίπου χρόνια στη μονή Φιλοθέου του Αγίου Όρους. Στα 1759 εγκατέλειψε το μοναστήρι και με εντολή του Πατριάρχη Σεραφείμ ξεκίνησε τις περιοδείες του στη Δυτική και Βόρεια Ελλάδα και την Ήπειρο προκειμένου να αντιμετωπίσει τον αυξανόμενο τότε εξισλαμισμό των Χριστιανών.

Παρακινούσε με θέρμη τους Ορθοδόξους Χριστιανούς να ιδρύσουν σχολεία που θα διδάσκουν την ορθοδοξία. Το σχολείο αντιμετωπίζεται από τον Κοσμά σαν απαραίτητη προϋπόθεση για την προώθηση της ορθοδοξίας και η εκπαίδευση σαν ένα εργαλείο κατήχησης στην ορθοδοξία. Εκτός από τη σημασία της Ελληνικής γλώσσας αναφέρεται συχνά και στο "ποθούμενο" που ήταν η απελευθέρωση του γένους.Η αποδοχή του κηρύγματός του συνδέεται με την αναβίωση των χιλιαστικών δοξασιών στα μέσα του 18ου αιώνα. Ένα από τα χαρακτηριστικά του είναι η απόλυτη αφιλοχρηματία. Έλεγε επί λέξει: «Δεν έχω άλλο ράσο από αυτό που φορώ».

Μέσα σε 16 χρόνια ίδρυσε περίπου 200 σχολεία. Στις Διδαχές του παρότρυνε τους γονείς να σπουδάζουν τα παιδιά τους Ελληνικά, τα οποία είναι η «γλώσσα της Εκκλησίας».

«Να σπουδάζετε και εσείς, αδελφοί μου, να μανθάνετε γράμματα όσον ημπορείτε. Και αν δεν εμάθετε οι πατέρες, να σπουδάζετε τα παιδιά σας, να μανθάνουν τα ελληνικά, διότι και η Εκκλησία μας είνε εις την ελληνικήν. Και αν δεν σπουδάσεις τα ελληνικά, αδελφέ μου, δεν ημπορείς να καταλάβης εκείνα οπού ομολογεί η Εκκλησία μας».

Σύμφωνα με τον ιστορικό Πασχάλη Κιτρομηλίδη, η δράση του Κοσμά αποτελεί "ιδιοσυγκρατική έκφραση της Ρωσικής προπαγάνδας"• Ο Κοσμάς σχετιζόταν με τον Ευγένιο Βούλγαρη και την Αθωνιάδα Σχολή, ενώ ο Πατριάρχης Σεραφείμ συνδεόταν με την πολιτική της Ρωσίας στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Μετά την Ελληνική επανάσταση του 1770στην Πελοπόννησο, κατά την περίοδο των Ορλωφικών, οι Τούρκοι τον υποπτεύονταν ως πράκτορα των Ρώσων. Κατά άλλους ερευνητές στην καταδίκη του Κοσμά συνέβαλαν κάποιοι Εβραίοι της Ηπείρου διότι με το κήρυγμά του κατόρθωσε να μεταφερθεί η διενέργεια του παζαριού από την Κυριακή στο Σάββατο, γεγονός που έφερε οικονομικές ζημίες στους Εβραίους.

Τελικά συνελήφθη και εκτελέστηκε στις 24 Αυγούστου,ημέρα Σάββατο του 1779 στο χωριό Κολικόντασι κοντά στην πόλη του Βερατίου στην σημερινή Αλβανία.Ο Άγιος συχνά αναφερόταν στα κηρύγματά του αρνητικά για τους Εβραίους, πάντως σε κήρυγμά του είχε πει ρητά:«Όσοι αδικήσατε χριστιανούς ή Εβραίους ή Τούρκους, να δώσετε το άδικον οπίσω». Εναντίον του υπήρξαν επίσης οι Ενετοί, οι κοτσαμπάσηδες, οι πλούσιοι και άλλοι ισχυροί οι οποίοι θεωρούσαν ότι θίγονται. Αντίθετα, ο Κοσμάς είχε τη λαϊκή στήριξη από Χριστιανούς και ακόμα και από Τούρκους. Δεν υπήρξε καμία επίσημη κατηγορία εναντίον του ούτε δικάστηκε πριν τον θάνατό του[ Για την καχυποψία των Ενετών απέναντί του σώζονται μέχρι σήμερα αναφορές κατασκόπου τους για το πρόσωπό του στα ενετικά αρχεία. 

Αργότερα, υπό την επίδραση εθνικιστικού μύθου, ο Κοσμάς θεωρήθηκε πρόωρος εκφραστής των εθνικών ιδεωδών.Παρόμοια άποψη εκφράζουν και οι εκπρόσωποι της αλβανικής εθνικιστικής διανόησης οι οποίοι τον θεωρούν είτε ως πράκτορα του σουλτάνου είτε ως σπορέα της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας στο αλβανικό έδαφος. Το μένος των Αλβανών εθνικιστών εναντίον του ιερομάρτυρα Πατροκοσμά εκδηλώθηκε και στην επέτειο των 300 χρόνων από τη γέννησή του και στον εορτασμό της μνήμης του στο χώρο όπου μαρτύρησε, το 2014 στο Κολικόντασι Είναι γεγονός ότι ο Πατροκοσμάς είχε μια ηπιώτερη στάση ένταντι των μουσουλμάνων σε σύγκριση με τους εβραίους ή τους καθολικούς, ίσως λόγω του ότι οι πρώτοι αποδέχονταν τη δυνατότητα της μετάνοιας. Αυτή του η πεποίθηση επιβεβαιώθηκε με έναν δραματικό τρόπο, καθώς ο Αλή Πασάς, είτε για λόγους ευγνωμοσύνης είτε σε ένδειξη μετάνοιας, ζήτησε να γίνει η ανακομιδή των λειψάνων του αγίου και να χτιστεί ναός στο όνομά του, ο οποίος ολοκληρώθηκε το 1814. 

Ανακηρύχθηκε επίσημα άγιος από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως στις 20 Απριλίου 1961 και η μνήμη του τιμάται στις 24 Αυγούστου. Επίσης, εκτός από την Ελλάδα τιμάται αρκετές φορές και από την Ρωσία, την Σερβία, την Βουλγαρία, την Αρμενία, τις ΗΠΑ, την Κύπρο, την Ουκρανία, την Ρουμανία, το Μαυροβούνιο και την ΠΓΔΜ.

Οι περιοδείες του Πατροκοσμά του Αιτωλού

Το 1996 ο εκδότης Ευάγγελος Σπύρου εξέδωσε το βιβλίο «ΠΑΤΡΟΚΟΣΜΑΣ ο ΑΙΤΩΛΟΣ - έργα και ημέρες» με χορηγία της INTERAMERICAN, το οποίο και εξαντλήθηκε. Ο Κοσμάς ο Αιτωλός θα ζει όσο υπάρχει Ελληνικό Έθνος, αφού το έργο του συνδέθηκε με την επιβίωση του Ελληνισμού όπου εκήρυττε παρακινούσε να φτιάξουν σχολείο, ώστε να μαθαίνουν γράμματα τα Ελληνόπουλα ΧΩΡΙΣ ΠΛΗΡΩΜΗ (Δωρεάν Παιδεία), γράφει μεταξύ άλλων στην εισαγωγή του βιβλίου ο κ. Ευάγγελος Σπύρου. 

Διαβάστε στη συνέχεια τι είχε γράψει ο τότε Πρόεδρος του Ομίλου INTERAMERICAN κ. Δημήτρης Κοντομηνάς:

«Ο πατρο-Κοσμάς ο Αιτωλός: φάρος απλανούς διδαχής ακόμα και σήμερα

Έζησε στα δύσκολα και πικρά χρόνια της τουρκοκρατίας και ανεδείχθη μέγας του Γένους μας Διδαχός. Ευεργέτησε όσον ολίγοι την ελληνική μας παιδεία, με το να ιδρύσει σχολεία, να καλλιεργήσει τα γράμματα και να διασώσει τη γλώσσα μας. Εστήριξε την ορθόδοξη πίστη των ραγιάδων και διαμόρφωσε το πρόσωπο του νεότερου Ελληνισμού με την προετοιμασία της αυγής της ημέρας της παλιγγενεσίας. Κατέκτησε μέσα στις καρδιές των ανθρώπων της εποχής του, τη θέση του Προφήτη και

Αποσταλμένου του Θεού με ιερή αποστολή. Και συνέβαλε στη διάλυση του σκοταδιού της αμάθειας και της δουλείας. Χάρη στο έργο του οι υπόδουλοι έμειναν Έλληνες και Ορθόδοξοι. Και αυτός έδρασε σαν καταλύτης των εξελίξεων που η Θεία Πρόνοια είχε δρομολογήσει μέσα από το αφυπνιστικό κήρυγμά του.

Πρόκειται για τον θρυλικό πατρο-Κοσμά, τον άγιο των χρόνων της δουλείας, που έμεινε στην ιστορία μας σαν φάρος απλανούς διδαχής και πολύτιμης συμβολής στη διάρκεια του Γένους μας. Σήμερα όλοι αναγνωρίζουν τη σημασία της προσφοράς του, και οι Διδαχές του, με το προφητικό τους χάρισμα, συνεπαίρνουν το νου και απαλύνουν την οδύνη από την ανασφάλεια και την αγωνία. Σήμερα ο πατρο-Κοσμάς γίνεται και πάλι επίκαιρος, καθώς μέσα από την εκφορά του λόγου του συνειδητοποιείται η διαχρονικότητά του και η καθοδηγητική του αξία για την πορεία του Έθνους.

Το βιβλίο αυτό, με την αναφορά στο πρόσωπο και στις Διδαχές του πατρο-Κοσμά, προσφέρει μια σημαντική βοήθεια στον αγωνιζόμενο άνθρωπο του καιρού μας. Τον στηρίζει και τον ενισχύει στην αντιμετώπιση των ποικίλων προβλημάτων του, ενώ παράλληλα του σηματοδοτεί το δρόμο ενός χρέους, που περνά από τις Συμπληγάδες των απειλητικών κινδύνων του πνευματικού εξανδραποδισμού. Γι΄ αυτό και η έκδοσή του προσλαμβάνει μια υπερούσια σημασία για το μέλλον του τόπου μας, καθώς ο μέγας εθναπόστολος άγιος Κοσμάς προβάλλει μέσα από την απόμακρη εποχή του, σαν λυδία λίθος που κρίνει όλες τις εποχές, και τη δική μας, προσφέροντας ερεθίσματα γόνιμης σκέψης μπρος στα αδιέξοδα που μας κυκλώνουν. Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος που η Interamerican επιχορηγεί την έκδοσή του και για την οποία αισθάνεται μια βαθιά ικανοποίηση συγχαίροντας από καρδίας όλους τους συντελεστές της.»

Το NextDeal παρουσιάζει τους χάρτες περιοδειών του Κοσμά του Αιτωλού. Σημειώνεται ότι οι χάρτες περιοδειών του Κοσμά του Αιτωλού καταγράφηκαν για πρώτη φορά από τις εκδόσεις Σπύρου, περιλαμβάνονται στο βιβλίο και αποτυπώθηκαν από τον σκιτσογράφο Ζαφείρη Ιωσηφίδη.

Δείτε τους χάρτες: