«Και δεν συνηθίζει ο δήμος να αναδείχνει κάθε τόσο έναν κατ’ εξοχήν προστάτη του και να του χαρίζει περιωπή και μεγάλη δύναμη; Ναι... Τότε είναι ολοφάνερο πως κάθε φορά που ξεφυτρώνει μια τυραννία δεν πηγάζει από πουθενά αλλού, παρά από αυτόν τον προστάτη της δημοκρατίας».

Η ελευθερία, ως ηθικό και πολιτικό αγαθό, πραγματώνεται στα πλαίσια μιας δημοκρατικής πάντοτε πολιτείας. Η οποία, ως αντιπροσωπευτική, πλουραλιστική δημοκρατία, είναι ένα από τα ευφυέστερα και πλέον χρήσιμα κατορθώματα της ανθρωπότητας στο χώρο της πολιτικής πρακτικής. Ο σπόρος της ελεύθερης πολιτείας φυτεύτηκε εδώ και χιλιάδες χρόνια στην αρχαία Αθήνα. Όμως, οι ρίζες του δέντρου της απλώθηκαν ακόμη σε όλη τη γη.

Η ισχύς του συστήματος αυτού έγκειται στη δυνατότητα που παρέχει στον πολίτη να επικρίνει με σφοδρότητα και καλή πίστη τις αρχές του και να διαφωνεί ως προς τον τρόπο που τον εφαρμόζουν εκείνοι που κάθε φορά κυβερνούν. Ένα από τα θεμελιώδη κριτήρια ορθής λειτουργίας της δημοκρατίας είναι η ύπαρξη ελευθερίας σκέψεως και ελεύθερης αναζητήσεως της αλήθειας. Όχι μόνο δεν εμποδίζεται, αλλά διευκολύνεται ο πολίτης να εκφράσει δημόσια τις απόψεις του και κυρίως εκείνες που δεν θωπεύουν τους διοικούντες. «Η σκέψη», γράφει ο Πουανκαρέ, «είναι ένα αστροπελέκι μέσα σε μια μακρινή νύχτα, αλλά αυτό το αστροπελέκι είναι το παν».

Τώρα, αν ο πολίτης δεν είναι δυνατό να πει ανοιχτά τη γνώμη του για τον τόπο όπου ζει και πονεί, αν δεν μπορεί να δυσανασχετήσει για τις πολιτικές συνθήκες που επικρατούν, αν διστάζει να εκδηλωθεί εναντίον των οικονομικών αναλογιών που ισχύουν, αν φοβάται ότι επισημαίνοντας λάθη και ατασθαλίες θα θέσει σε κίνδυνο την επαγγελματική π.χ. σταδιοδρομία του ή θα γίνει βορά της οργανωμένης κομματικής εξουσίας, τότε η δημοκρατία μόνο «στα χαρτιά και στα λόγια» ευδοκιμεί. Στην πράξη, βρυχάται ο τύραννος: Οι ολοκληρωτικές αντιδημοκρατικές δυνάμεις βρίσκονται σε πλήρη άνθηση. Όσο μάλιστα μεγαλύτερη δύναμη έδωσε ο λαός στην πολιτική του ηγεσία, που συμβαίνει να διέπεται από αλαζονεία και ολοκληρωτική αντίληψη, τόσο πιθανότερος εμφανίζεται ο κίνδυνος να ανατραπεί το δημοκρατικό πολίτευμα και να αντικατασταθεί από άλλο τυραννικό. 

Πικρή γεύση του «ολοκληρωτικού αυτού δημοκρατισμού» προσφέρει κάποτε η νοοτροπία της πολιτικής εξουσίας στο θέμα της ενημερώσεως του λαού. Ασκεί απολυταρχικό έλεγχο στα μέσα μαζικής πληροφορήσεως. Θέλει -και έχει- την αποκλειστική ευθύνη της για να παραπληροφορεί και να αποπροσανατολίζει. Αποτέλεσμα: Θριαμβεύει ο παθογόνος κομματισμός, ο αντιπλουραλισμός, η εξοργιστική μονομέρεια, η πνευματική εκτράχυνση, η θρησκευτική σύγχυση, η κυνικά ιστορική ανακρίβεια, τα κακοήθη ιδεολογικά νεοπλάσματα. Την προχειρότητα συναγωνίζεται η ρηχότητα, την απόκρυψη ειδήσεων η στρέβλωση των πληροφοριών, την απουσία κριτικής αντιπαραθέσεως η σκόπιμη επιλογή γεγονότων, την έλλειψη δημιουργικού έργου η ψευδόμενη φλυαρία και η αναλήθεια. Με μια λέξη, η προπαγάνδα περιφέρεται ασύδοτη!

Η αποτέφρωση της Ιστορίας

Η δημοκρατία τότε ασθενεί. Λησμονεί ότι η καλύτερη πολιτική είναι η φιλαλήθεια. Έστω και ύστερα από τη διόρθωση του Καντ: «Η φιλαλήθεια είναι καλύτερη από την πολιτική. Πάντως η αληθής πολιτική δεν μπορεί να κάμει βήμα χωρίς να έχει προηγουμένως υποβάλει τα σέβη της στην Ηθική». Ωστόσο, μια τέτοια απροσχημάτιστη πληροφόρηση έχει πάρει ήδη διαζύγιο από κάθε είδους ηθική και φυσικά από κάθε είδος ελεύθερης δημοκρατίας. 

Γιατί μόνο σε μια χωλαίνουσα ή παράλυτη δημοκρατία η πολιτική εξουσία ενοχλείται από το φως της αλήθειας, όπως «οι κλέφτες από την πανσέληνο ή οι ληστές από την αστυνομία». Θυμίζει έτσι τον Πρώτο Αυτοκράτορα, τον Κινέζο Σιχ-Χουάγκ-Τι, που πρόσταξε να χτίσουν το δίχως αρχή και τέλος σινικό τείχος και μαζί να ρίξουν στο πυρ όλα τα πριν από αυτόν βιβλία, δηλαδή να κάψουν το παρελθόν: Να αποτεφρώσουν την Ιστορία! Γιατί άραγε ο Σιχ-Χουάγκ-Τι έτρεμε να αντικρίσει το τραχύ και αληθινό πρόσωπο της Ιστορίας;

Αντιθέτως, η υγεία της δημοκρατίας και η λειτουργική της ρώμη αποκαλύπτονται στην υψηλή αντίληψη ελευθερίας και τη λεπτή ηθική ευαισθησία, που έχει η πολιτική εξουσία. Η οποία είναι ανοιχτή σε κάθε κριτική και μόνιμα έτοιμη για απολογισμό των πεπραγμένων της. Ούτε που φοβάται οποιουδήποτε ελέγχου το νυστέρι. Προς τι, άλλωστε, ο φόβος, όταν δεν υπάρχουν αποστήματα και όζουσες πληγές; Ακόμη, λειτουργεί εύρυθμα πράγματι η δημοκρατία όταν οι πολίτες είναι όχι μόνον απλώς ενημερωμένοι για να κρίνουν τους κυβερνώντες, αλλά και απόλυτα ελεύθεροι για να τους απομακρύνουν από την εξουσία ειρηνικά, αν χρειασθεί. Η ενημέρωση, η γνώση και η ελευθερία έχουν βαθύτατη συγγένεια: Με την ελευθερία αποφασίζουμε, όμως με τη γνώση και την ελευθερία μαζί αποφασίζουν σωστά ή τουλάχιστον υπεύθυνα και συνειδητά. 

Η πρόοδος, έργο ελευθερίας και όχι ανάγκης

Η γνήσια δημοκρατία δεν ταΐζει την περιέργεια του κοινού, ούτε χαϊδεύει τα πάθη της μάζας, αλλά ακονίζει τη σκέψη τους και αφυπνίζει την πολιτική τους βούληση. Η παροιμιώδης δικαιοκρισία του Αριστείδη, η έμφυτη καλοσύνη του και η φιλάνθρωπη πολιτική του διαγωγή δεν φάνηκαν ισχυρές να τον στερεώσουν μόνιμα στην εξουσία. Γιατί η μακρόχρονη άσκηση της εξουσίας έκρυβε πολλούς κινδύνους. Η ενάρετη, ιδιαίτερα, διαχείριση των κοινών, έναν μέγα κίνδυνο: αχρήστευε τη βούληση του Αθηναίου πολίτη, μείωνε το ενδιαφέρον του για τα κοινά, παρέλυε την πολιτική κρίση, ερήμωνε την Πνύκα και ουσιαστικά απειλούσε την ελευθερία του. Αυτό σημαίνει ότι η δημοκρατία χρειάζεται και μεταχειρίζεται ως ενεργά μέλη όλους τους πολίτες της. Έτσι, το άτομο μπορεί να υιοθετεί μια σειρά στάσεων και αποφάσεων, με τις οποίες επηρεάζει θετικά ή αρνητικά την πορεία του κοινωνικού και ιστορικού γίγνεσθαι. 

Από εδώ εκπηγάζει ένα μεγάλο χρέος του ελεύθερου ατόμου: Να μη δέχεται άκριτα και ανεξέταστα το δεδομένο πλαίσιο ζωής του. Και αν ακόμη συμφωνεί με τούτο το πλαίσιο, διακρίνει ωστόσο περιθώρια βελτιώσεώς του. Αν, αντιθέτως, διαφωνεί, οφείλει να αγωνισθεί για τη μερική ή ολική αλλαγή του. 

Από τη στιγμή αυτή, η ελευθερία του ατόμου ως πολίτη του επιτρέπει να γίνει μοχλός στην εξελικτική διεργασία της κοινωνίας. Αυτό σημαίνει ότι «εισέρχεται στη σκηνή της ιστορίας», κατά την έκφραση του Πόππερ, ως ένας από τους σπουδαίους παίκτες, χωρίς ίσως να έχει επίγνωση του ρόλου του το άτομο και χωρίς πολλές φορές να συνειδητοποιεί ότι το μέλλον εξαρτάται από τον ίδιο και ότι δεν καθορίζεται από καμιά ιστορική αναγκαιότητα. Κάθε άλλη κινητήρια δύναμη της ιστορίας προϋποθέτει τον άνθρωπο και την ελεύθερη βούλησή του. Η πρόοδος, επομένως, είναι έργο της ελευθερίας και όχι αποτέλεσμα της ανάγκης ή της βίας. 

Το Βάρος της Ελευθερίας

«Η υπερβολική ελευθερία, είτε στα άτομα είτε στο κράτος, ενδέχεται να αλλάξει και να γίνει υπερβολική δουλεία… Εύλογο λοιπόν είναι να μην προέρχεται από άλλο πολίτευμα η τυραννία, παρά από τη δημοκρατία».

Να αγωνίζεται εναντίον του εξαναγκασμού και της βίας, αυτό είναι το μεγάλο χρέος και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου, είτε εξωτερική, είτε εσωτερική έχει την προέλευσή της η απειλή. Να επιγιγνώσκει την ευθύνη του για την ελευθερία και υπερασπίζοντάς την, να μην πέφτει ποτέ σε καταισχύνη δουλείας, αυτό είναι μια προσωπική, εσωτερική, καταπονούσα αποστολή: «Μέσα στη ζωή δεν είσαι σαν σε θέατρο για να κοιτάζεις», διαμαρτύρεται ο σπουδαίος σύγχρονος Γάλλος διανοητής G. Marcel. Η αδιαφορία των πολιτών για την ποιότητα ζωής, δηλαδή για την ποιότητα ελευθερίας και δημοκρατίας που τους παρέχεται, δυσκολεύει -και όχι σπάνια συντομεύει- τη ζωή της ίδιας της ελευθερίας και της δημοκρατίας: Η ελευθερία αγαπάει τη συνεχή ψυχική και πνευματική μας εγρήγορση.

Η πολύ γνωστός και παρεξηγημένος φιλόσοφος Jean-Paul Sartre ονόμασε «κακή πίστη» την τάση των ανθρώπων να απαλλαγούν από το μεγάλο βάρος, από την απροσμέτρητη ευθύνη για την ελευθερία τους. Έτσι την εμπιστεύονται σε άλλους για να τη «φυλάξουν»: στους μεγαλύτερους, στους γονείς, στους δασκάλους ή και στους νόμους. Αυτά βέβαια, δεν είναι κήρυγμα αναρχισμού, αλλά επισήμανση ότι η ευθύνη για την ελευθερία μας είναι προσωπική και αμεταβίβαστη, απαραχώρητη· ότι η ελευθερία δεν είναι διαπραγματεύσιμη και, κυρίως, ότι εισβάλλει στη ζωή μας ο ολοκληρωτισμός, αν ραθυμήσουμε.

Να αναθέσει σε άλλους την ποίμανση της ελευθερίας του ο σύγχρονος άνθρωπος, δηλαδή να ελευθερωθεί από την ελευθερία του, θα είναι κρίσιμο λάθος. Σήμερα, μάλιστα, έχει να παλέψει κατά των αυθαιρεσιών της κρατικής εξουσίας και των οργάνων της και εναντίον εκείνων, ενός πολύχρωμου εσμού «ημετέρων», που περισφίγγουν την πολιτική ηγεσία. Ακόμη, πρέπει να αναγνωρίσει τον κίνδυνο από τον υπέρμετρο και βάναυσο κρατικό παρεμβατικό που φαλκιδεύει την προσωπική του ελευθερία και κυρίως να επισημάνει ως τη μεγαλύτερη απειλή για το ελεύθερο δημοκρατικό πολίτευμα την τυραννική τάση πολλών κυβερνήσεων να ταυτίζουν το κράτος με το κόμμα. Αν τη θέση του κράτους καταλάβει το κόμμα, ο θάνατος της δημοκρατίας και της ελευθερίας είναι βέβαιος. Η αντιπολίτευση, κύριος μοχλός της εύρυθμης λειτουργίας της δημοκρατίας, και όλοι οι αποφασιστικοί παράγοντες του Πολιτεύματος, αν έγκαιρα δεν αντιδράσουν, θα έχουν συνυπογράψει τη ληξιαρχική πράξη θανάτου του. Ο λαός, οδηγούμενος από πρόσωπα γεμάτα ηθική και πνευματική υγεία, είναι σε θέση να συνειδητοποιήσει ποια δεσμά χαλκεύει η «διαφώτισή» του και η «καθοδήγησή» του. 

Η ευγενέστερη μορφή ελευθερίας

Όλα αυτά, βέβαια, δεν σημαίνουν ότι τα άτομα πρέπει να οδηγηθούν στην απόρριψη των κανονιστικών διατάξεων, των νόμων και των αρχών, ως περιοριστικών δήθεν της ελευθερίας τους. Αντίθετα, η ύπαρξη υψηλών νομικών και ηθικών κανόνων και η συνειδητή συμμόρφωση προς αυτούς εκφράζει την ευγενέστερη μορφή έλλογης ελευθερίας. Ειδοποιούν, όμως, για τους κινδύνους που απειλούν σήμερα, σε παγκόσμια κλίμακα, την ελευθερία και τη δημοκρατία και υπογραμμίζουν τις αντιφιλελεύθερες ιδέες ολίγων, που μόλις, με δημοκρατικές διαδικασίες, βρεθούν στην εξουσία, επιχειρούν να τη διατηρήσουν οριστικά. Δεν ξέρουν ότι ο ναός της ελευθερίας δέχεται μόνον προσκυνητές και ο οίκος της δημοκρατίας επισκέπτες!

Ο Hegel, συλλαμβάνοντας ακριβώς αυτό το αδυσώπητο πνεύμα της αλλαγής μέσα στην ιστορία και στη ζωή των ανθρώπων, επαναλάμβανε μια βιβλική, αγαπημένη του φράση: «Κοίτα, τα πόδια αυτών που θα σε κουβαλήσουν έξω, πατούν κιόλας το κατώφλι»!

Τα Παράδοξα της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας - Η Τρομοκρατία

Έγινε, ελπίζουμε, φανερό ποια αγαθά υπερασπιζόμαστε σήμερα, με ποια μέσα και από ποιους εχθρούς. Τα ίδια αυτά αγαθά πρέπει να υπερασπίσουμε εναντίον ενός πολύ επικίνδυνου εχθρού: της τρομοκρατίας. Ενός εχθρού που είναι παντού και πουθενά και παράγει αγωνία και φόβο. Πρόκειται για ένα σύγχρονο όπλο, για μια τεχνική αγώνα, προσαρμοσμένη στις νέες συνθήκες ζωής και διαρθρώσεως της κοινωνίας. Κατά βάθος, είναι ένα σύμπτωμα κρίσεως της συνειδήσεως του σύγχρονου ανθρώπου, που πάει όμως σε μικρότερη ή μεγαλύτερη κλίμακα να καταστεί μορφή ζωής. Αυτός είναι ο κίνδυνος.

Η κρίση συνειδήσεως αφορά όλους μας σήμερα. Η μορφή της καταπιεστικότητας από μέρους των σύγχρονων κοινωνιών δεν είναι αθεμελίωτη. Ας σκεφθεί κανείς την αδικία των οικονομικών αναλογιών ή την αναρρίχηση των μέτριων ή και των φαύλων σε καίριες θέσεις της ελεύθερης πολιτείας. Όλα αυτά όμως, δεν είναι ανταλλάγματα της ελευθερίας. Δεν πρέπει να δέχεται ο σύγχρονος άνθρωπος την άσκηση της εξουσίας από τον Ένα, έστω κι αν η διοίκησή του είναι χρηστή και υπηρετεί το κοινό συμφέρον. Είναι, τάχα, ορθό πολίτευμα η εξουσία του Ενός ή των Ολίγων (του κόμματος), όπως ισχυρίζεται ο Αριστοτέλης; «Όταν μεν ο εις ή οι ολίγοι ή οι πολλοί προς το κοινόν συμφέρον άρχωσι, ταύτας αναγκαίον μεν ορθάς είναι τας πολιτείας…». Δεν ανταλλάσουμε την ελευθερία μας με οποιαδήποτε άλλη μορφή -και την πλέον δίκαιη- υπάρξεως. Γι’ αυτό, η αντιμετώπιση της τρομοκρατίας πρέπει να γίνει με ανυποχώρητη νομιμότητα, με τους κανόνες μιας φωτισμένης δικαιοσύνης, χωρίς μίσος και «χωρίς την απαίτηση από τα δικαστήρια να εκφράζουν πάντοτε τη δική μας κατανοητή αγανάκτηση εναντίον του εγκληματία».

Ο Πλάτωνας, ωστόσο, έδειξε πού οδηγούν η ανοχή, η ελευθερία και η δημοκρατία την ίδια την ελευθερία και τη δημοκρατία. Η ελευθερία, όταν νοείται ως η απουσία οποιουδήποτε ανασταλτικού ελέγχου, δίνει τη δυνατότητα στον αδίστακτο και τον εγκληματία να βιαιοπραγεί και να υποδουλώνει τον νομοταγή. Αυτό είναι το παράδοξο της ελευθερίας: να οδηγεί σε βίαιο εξαναγκασμό και αυθαιρεσία. Εδώ η ελευθερία κινδυνεύει από την ελευθερία μας: η απληστία της και η κακή χρήση τη μετατρέπουν σε βάναυση δουλεία. 

Η αρχή της πλειοψηφίας, επίσης, αν χρησιμοποιηθεί καταχρηστικά από ένα κόμμα που αριθμητικά υπερτερεί μέσα στο Κοινοβούλιο, οδηγεί στη γελοιοποίηση, στην ηθική κατάλυση και το θάνατο της δημοκρατίας. «Η πλειοψηφία», παρατηρούν οι Λ. Νέλσον και Κ. Πόππερ, ερμηνεύοντας τον Πλάτωνα, «έχει τη δυνατότητα να αποφασίσει ότι πρέπει να την κυβερνά ένας τύραννος» ή οι πλειοψηφούντες κοντοί μιας κοινωνικής ομάδας, μπορούν έτσι να αφανίσουν δημοκρατικά τους μειοψηφούντες ψηλούς! Αυτό είναι το παράδοξο της δημοκρατίας. Αν συνδυαστούν αυτά, ακόμη, με το παράδοξο της ανεκτικότητας, την υπερβολική επιείκεια, που και αυτή οδηγεί στην αυτοκατάργησή της, τότε κατανοεί κανείς ποια αποφασιστικά, δίκαια, νόμιμα μέτρα πρέπει να παίρνει η ελεύθερη πολιτεία, για να υπερασπίσει τον εαυτό της: τον ανθρωπισμό, την αξιοπρέπεια, τα δικαιώματα και την ελευθερία των μελών της.

Με τα παράδοξά του, ο Πλάτων νουθετεί, σήμερα ακόμα, τόσο καίρια τους δύσκολους καιρούς, όπως τότε κρατούσε ο αθάνατος αυτός λαμπαδηδρόμος του πνεύματος τον πυρσό της γνώσεως και της αλήθειας και πυρπολούσε τις κυκλωμένες από το έρεβος της άγνοιας και της πλάνης ψυχές των συνανθρώπων του. 

Δείτε το άρθρο όπως δημοσιεύτηκε στο Ασφαλιστικό ΝΑΙ, τεύχος 197, Ιούλιος-Αύγουστος 2022 (Πατήστε επάνω στη φωτογραφία για μεγέθυνση):