ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (τμήμα μείζονος συνθέσεως)

της 23ης Οκτωβρίου 2012 (*)

«Ασφάλιση για αστική ευθύνη που προκύπτει από την κυκλοφορία αυτοκίνητων οχημάτων – Οδηγία 72/166/ΕΟΚ – Άρθρο 3, παράγραφος – Οδηγία 84/5/ΕΟΚ – Άρθρο 2, παράγραφος 1 – Οδηγία 90/232/ΕΟΚ – Άρθρο 1 – Δικαίωμα αποζημιώσεως στο πλαίσιο της ασφαλίσεως για αστική ευθύνη που προκύπτει από την κυκλοφορία αυτοκινήτων οχημάτων – Αστική ευθύνη του ασφαλισμένου – Συντρέχον πταίσμα του θύματος – Περιορισμός του δικαιώματος αποζημιώσεως»

Στην υπόθεση C‑300/10,

με αντικείμενο αίτηση εκδόσεως προδικαστικής αποφάσεως δυνάμει του άρθρου 267 ΣΛΕΕ, που υπέβαλε το Tribunal da Relação de Guimarães (Πορτογαλία) με απόφαση της 22ας Μαΐου 2010, η οποία περιήλθε στο Δικαστήριο στις 17 Ιουνίου 2010, στο πλαίσιο της δίκης

Vítor Hugo Marques Almeida

κατά

Companhia de Seguros Fidelidade-Mundial SA,

Jorge Manuel da Cunha Carvalheira,

Paulo Manuel Carvalheira,

Fundo de Garantia Automóvel,

ΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ (τμήμα μείζονος συνθέσεως),

συγκείμενο από τους Β. Σκουρή, Πρόεδρο, K. Lenaerts, αντιπρόεδρο, A. Tizzano, R. Silva de Lapuerta, L. Bay Larsen, A. Rosas, M. Berger, E. Jarašiūnas, προέδρους τμήματος, E. Juhász, J.-C. Bonichot, A. Arabadjiev (εισηγητή), A. Prechal και C. G. Fernlund, δικαστές,

γενική εισαγγελέας: V. Trstenjak

γραμματέας: M. Ferreira, κύρια υπάλληλος διοικήσεως,

έχοντας υπόψη την έγγραφη διαδικασία και κατόπιν της επ’ ακροατηρίου συζητήσεως της 22ας Μαΐου 2012,

λαμβάνοντας υπόψη τις παρατηρήσεις που υπέβαλαν:

–        ο V. H. Marques Almeida, εκπροσωπούμενος από την A. Novo, advogada

–        η Πορτογαλική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τον L. Inez Fernandes και τη S. Nunes de Almeida,

–        η Γερμανική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τον T. Henze και την F. Wannek,

–        η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εκπροσωπούμενη από τον P. Guerra e Andrade, την N. Yerrell και τον G. Braun,

αφού άκουσε τον γενικό εισαγγελέα που ανέπτυξε τις προτάσεις του κατά τη συνεδρίαση της 5ης Ιουλίου 2012,

εκδίδει την ακόλουθη

Απόφαση

1        Η αίτηση εκδόσεως προδικαστικής αποφάσεως αφορά την ερμηνεία του άρθρου 3, παράγραφος 1, της οδηγίας 72/166/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 24ης Απριλίου 1972, περί εναρμονίσεως των νομοθεσιών των κρατών μελών των σχετικών με την ασφάλιση της αστικής ευθύνης που προκύπτει από την κυκλοφορία αυτοκινήτων οχημάτων και με τον έλεγχο της υποχρεώσεως προς ασφάλιση της ευθύνης αυτής (ΕΕ ειδ. έκδ. 06/001, σ. 136, στο εξής: πρώτη οδηγία), του άρθρου 2, παράγραφος 1, της δεύτερης οδηγίας 84/5/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 30ής Δεκεμβρίου 1983, για την προσέγγιση των νομοθεσιών των κρατών μελών των σχετικών με την ασφάλιση της αστικής ευθύνης που προκύπτει από την κυκλοφορία αυτοκινήτων οχημάτων (ΕΕ 1984, L 8, σ. 17, στο εξής: δεύτερη οδηγία), καθώς και των άρθρων 1 και 1α της τρίτης οδηγίας 90/232/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 14ης Μαΐου 1990, για την προσέγγιση των νομοθεσιών των κρατών μελών σχετικά με την ασφάλιση αστικής ευθύνης που προκύπτει από την κυκλοφορία αυτοκινήτων οχημάτων (ΕΕ L 129, σ. 33, στο εξής: τρίτη οδηγία)

2        Η αίτηση αυτή υποβλήθηκε στο πλαίσιο διαφοράς μεταξύ, αφενός, του V. H. Marques Almeida και, αφετέρου, της εταιρίας Companhia de Seguros Fidelidade-Mundial SA (στο εξής: Fidelidade-Mundial), των J. J. M. Cunha Carvalheira και P. M. Carvalheira, καθώς και του Fundo de Garantia Automóvel, σχετικά με την εκ μέρους των καθών αποζημίωση, στο πλαίσιο της αστικής ευθύνης από την κυκλοφορία αυτοκινήτων οχημάτων, για τη ζημία που υπέστη ο V. H. Marques Almeida λόγω τροχαίου ατυχήματος.

Το νομικό πλαίσιο

Το δίκαιο της Ένωσης

3        Κατά το άρθρο 3, παράγραφος 1, της πρώτης οδηγίας:

«Κάθε Κράτος μέλος λαμβάνει […] όλα τα απαραίτητα μέτρα ώστε η αστική ευθύνη, η σχετική με την κυκλοφορία οχημάτων με συνήθη στάθμευση στο έδαφός του να καλύπτεται από ασφάλιση. Η έκταση της καλυπτομένης ευθύνης και οι όροι και συνθήκες της καλύψεως καθορίζονται με βάση τα μέτρα αυτά.»

4        Το άρθρο 2, παράγραφος 1, της δεύτερης οδηγίας ορίζει:

«Κάθε κράτος μέλος λαμβάνει τα απαραίτητα μέτρα προκειμένου κάθε διάταξη του νόμου ή συμβατική ρήτρα που περιλαμβάνεται σε ασφαλιστήριο συμβόλαιο εκδιδόμενο σύμφωνα με το άρθρο 3 παράγραφος 1, της [πρώτης οδηγίας] και αποκλείει την ασφάλιση της χρήσης ή της οδήγησης οχημάτων από πρόσωπα:

–        στα οποία δεν έχει επιτραπεί ρητά ή σιωπηρά η χρήση ή η οδήγηση, ή

–        τα οποία δεν έχουν συμμορφωθεί με τις εκ του νόμου υποχρεώσεις τεχνικού χαρακτήρα που αφορούν την κατάσταση και την ασφάλεια του εν λόγω οχήματος,

να θεωρείται, για την εφαρμογή του άρθρου 3, παράγραφος 1, της [πρώτης οδηγίας], ανίσχυρη όσον αφορά την προσφυγή τρίτων θυμάτων ατυχήματος.

–        Πάντως η διάταξη ή η ρήτρα που αναφέρονται στην πρώτη περίπτωση μπορούν να αντιταχθούν σε πρόσωπα που επιβιβάσθηκαν με τη θέλησή τους στο όχημα που προκάλεσε τη ζημία, εφόσον ο ασφαλιστής μπορεί να αποδείξει ότι γνώριζαν ότι το όχημα είχε κλαπεί.

Τα κράτη μέλη έχουν την ευχέρεια –όσον αφορά τα ατυχήματα που συμβαίνουν στο έδαφός τους– να μην εφαρμόζουν τη διάταξη του πρώτου εδαφίου, εάν και εφόσον το θύμα μπορεί να αποζημιωθεί για τη ζημία από οργανισμό κοινωνικής ασφάλισης.»

5        Το άρθρο 1 της τρίτης οδηγίας προβλέπει:

Υπό την επιφύλαξη του δεύτερου εδαφίου της παραγράφου 1 του άρθρου 2 της [δεύτερης οδηγίας], η ασφάλιση που προβλέπει το άρθρο 3, παράγραφος 1, της [πρώτης οδηγίας] καλύπτει την ευθύνη για σωματικές βλάβες όλων των επιβατών, πλην του οδηγού, που προκύπτουν από την κυκλοφορία ενός οχήματος.

[...]»

6        Κατά το άρθρο 1α της τρίτης οδηγίας, το οποίο προστέθηκε σε αυτή με την οδηγία 2005/14/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 11ης Μαΐου 2005, για τροποποίηση των οδηγιών 72/166/ΕΟΚ, 84/5/ΕΟΚ, 88/357/ΕΟΚ και 90/232/ΕΟΚ του Συμβουλίου και της οδηγίας 2000/26/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, σχετικά με την ασφάλιση αστικής ευθύνης που προκύπτει από την κυκλοφορία οχημάτων (ΕΕΕ 149, σ. 14):

«Η ασφάλιση που αναφέρεται στο άρθρο 3, παράγραφος 1, της οδηγίας 72/166/EΟΚ καλύπτει τις σωματικές βλάβες και τις υλικές ζημίες που υπέστησαν πεζοί, ποδηλάτες και άλλοι μη μηχανοκίνητοι χρήστες των δρόμων, οι οποίοι, συνεπεία ατυχήματος στο οποίο εμπλέκεται μηχανοκίνητο όχημα, δικαιούνται αποζημίωση σύμφωνα με το εθνικό αστικό δίκαιο. Το παρόν άρθρο δεν προδικάζει ούτε την αστική ευθύνη ούτε το ποσό της αποζημίωσης.»

Το πορτογαλικό δίκαιο

7        Κατά το άρθρο 503, παράγραφος 1, του πορτογαλικού Αστικού Κώδικα:

«Όποιος νέμεται και χρησιμοποιεί όχημα χερσαίας κυκλοφορίας προς ίδιο συμφέρον, έστω και μέσω προστηθέντος, ευθύνεται για τις ζημίες οι οποίες οφείλονται σε κινδύνους που συνδέονται με το ίδιο το όχημα, έστω και όταν αυτό δεν βρίσκεται σε κίνηση.»

8        Το άρθρο 504, παράγραφος 1, του κώδικα αυτού ορίζει τα εξής:

«Η ευθύνη για τις ζημίες που προκαλούνται από οχήματα ισχύει έναντι των τρίτων, καθώς και έναντι των μεταφερομένων προσώπων.»

9        Το άρθρο 505 του εν λόγω κώδικα έχει ως εξής:

«Υπό την επιφύλαξη των διατάξεων του άρθρου 570, η προβλεπόμενη στο άρθρο 3, παράγραφος 1, ευθύνη αίρεται μόνον όταν το ατύχημα οφείλεται σε υπαιτιότητα είτε του θύματος είτε τρίτου ή σε ανωτέρα βία, η οποία δεν σχετίζεται με τη λειτουργία του οχήματος.»

10      Το άρθρο 570 του ίδιου κώδικα προβλέπει τα εξής:

«1.      Όταν το πταίσμα του θύματος υπήρξε γενεσιουργό αίτιο της ζημίας ή συνετέλεσε στην επιδείνωσή της, απόκειται στο αρμόδιο δικαστήριο να αποφανθεί, λαμβάνοντας υπόψη τον βαθμό της υπαιτιότητας καθενός από τα εμπλεκόμενα πρόσωπα και τις αντίστοιχες συνέπειές της, αν πρέπει να καταβληθεί πλήρης ή μερική αποζημίωση, ή αν δεν υφίσταται υποχρέωση αποζημιώσεως.

2.      Αν η ευθύνη θεμελιώνεται απλώς και μόνο σε τεκμήριο υπαιτιότητας, το πταίσμα του θύματος, ελλείψει διατάξεως περί του αντιθέτου, αποκλείει την υποχρέωση αποζημιώσεως.»

Η διαφορά της κύριας δίκης και το προδικαστικό ερώτημα

11      Στις 12 Ιουνίου 2004 όχημα στο οποίο επέβαινε ο V. H. Marques Almeida συγκρούστηκε με όχημα το οποίο ανήκει στον J. M. Cunha Carvalheira και το οποίο οδηγούσε ο P. M. Carvalheira.

12      Κατά τη σύγκρουση, ο V. H. Marques Almeida, ο οποίος επέβαινε στο εμπρόσθιο τμήμα του οχήματος και δεν φορούσε ζώνη ασφαλείας, εκτινάχθηκε στο παρμπρίζ, με συνέπεια να υποστεί βαθιά θλαστικά τραύματα στο κεφάλι και στο πρόσωπο.

13      Κατά τον χρόνο του ατυχήματος, ο κύριος του οχήματος στο οποίο επέβαινε ο V. H. Marques Almeida είχε συνάψει σύμβαση ασφαλίσεως για αστική ευθύνη που προκύπτει από την κυκλοφορία του οχήματος αυτού με τη Fidelidade-Mundial. Αντιθέτως, δεν υπήρχε τέτοια ασφαλιστική σύμβαση, που να καλύπτει την ευθύνη αυτή, όσον αφορά το όχημα που ανήκε στον J. M. Cunha Carvalheira.

14      Μετά το ατύχημα αυτό ο V. H. Marques Almeida ενήγαγε ενώπιον του αρμόδιου πορτογαλικού δικαστηρίου τη Fidelidade-Mundial, τον J. M. Cunha Carvalheira και τον P. M. Carvalheira, καθώς και το Fundo de Garantia Automóvel, ζητώντας να υποχρεωθούν από κοινού και εις ολόκληρον να του καταβάλουν το ποσό των 65 000 ευρώ, το οποίο περιλαμβάνει την αποζημίωση για τις βλάβες που υπέστη λόγω του ατυχήματος, καθώς και το ποσό που θα απαιτηθεί για απαραίτητες χειρουργικές επεμβάσεις.

15      Η αγωγή απορρίφθηκε βάσει του άρθρου 570 του πορτογαλικού Αστικού Κώδικα, με το σκεπτικό ότι η ζημία που υπέστη ο V. H. Marques Almeida οφείλεται σε δικό του πταίσμα, δηλαδή στο γεγονός ότι δεν φορούσε ζώνη ασφαλείας, κατά παράβαση του άρθρου 82, παράγραφος 1, του πορτογαλικού Κώδικα οδικής κυκλοφορίας.

16      Ο V. H. Marques Almeida άσκησε έφεση κατά της αποφάσεως αυτής ενώπιον του Tribunal da Relação de Guimarães.

17      Το αιτούν δικαστήριο επισημαίνει ότι, κατά την κρατούσα εθνική νομολογία, την οποία ακολούθησε το πρωτοβάθμιο δικαστήριο, η ευθύνη του θύματος τροχαίου ατυχήματος στην επέλευση της ζημίας που υπέστη μπορεί, σύμφωνα με τα άρθρα 505 και 570 του πορτογαλικού Αστικού Κώδικα, να αποκλείσει την κατά το άρθρο 503, παράγραφος 1, του εν λόγω κώδικα αντικειμενική ευθύνη του οδηγού του οχήματος.

18      Επομένως, υπό περιστάσεις όπως αυτές της υποθέσεως της κύριας δίκης, εφόσον δεν αποδειχθεί πταίσμα των οδηγών των οχημάτων που συγκρούστηκαν, ενώ αποδεικνύεται ότι η ζημία που υπέστη ο επιβάτης οφείλεται σε δικό του πταίσμα, ο εν λόγω επιβάτης δεν μπορεί να αποζημιωθεί βάσει της αντικειμενικής ευθύνης του άρθρου 503, παράγραφος 1, του πορτογαλικού Αστικού Κώδικα.

19      Ωστόσο, το αιτούν δικαστήριο κρίνει ότι από τη νομολογία του Δικαστηρίου, και ειδικότερα από τις αποφάσεις της 30ής Ιουνίου 2005, C-537/03, Candolin κ.λπ. (Συλλογή 2005, σ. 1-5745), και της 19ης Απριλίου 2007, C-356/05, Farrell (Συλλογή 2007, σ. 1-3067), προκύπτει ότι οι επιβάτες των οχημάτων που έχουν εμπλακεί σε ατύχημα πρέπει να τυγχάνουν ειδικής προστασίας. Συγκεκριμένα, το Δικαστήριο έχει κρίνει ότι δεν έχουν εφαρμογή νομοθετικές ή συμβατικές διατάξεις, δυνάμει των οποίων, σε ένα κράτος μέλος, αίρεται, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, η υποχρέωση αποζημιώσεως των εν λόγω επιβατών, κατά παράβαση των διατάξεων της πρώτης, της δεύτερης και της τρίτης οδηγίας.

20      Λαμβάνοντας υπόψη τη νομολογία αυτή του Δικαστηρίου, το Tribunal da Relação de Guimarães διατηρεί αμφιβολίες όσον αφορά το αν το εφαρμοστέο στη διαφορά της κύριας δίκης σύστημα αστικής ευθύνης συνάδει προς τις οικείες διατάξεις του δικαίου της Ένωσης.

21      Yπό τις συνθήκες αυτές, το Tribunal da Relação de Guimarães αποφάσισε να αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και να υποβάλει στο Δικαστήριο το εξής προδικαστικό ερώτημα:

«Έχουν οι διατάξεις των άρθρων 3, παράγραφος 1, της [πρώτης οδηγίας], 2, παράγραφος 1, της [δεύτερης οδηγίας], και 1 και 1α της [τρίτης οδηγίας] την έννοια ότι δεν επιτρέπουν στο εθνικό αστικό δίκαιο, ειδικότερα μέσω των διατάξεων των άρθρων 503, παράγραφος 1, 504, 505 και 570 του [πορτογαλικού Αστικού Κώδικα], να επιβάλλει, σε περίπτωση συγκρούσεως δύο οχημάτων, μη καταλογιστέας στην υπαιτιότητα κάποιου από τους οδηγούς, και εκ της οποίας ο επιβάτης ενός εκ των οχημάτων αυτών (ο παθών που ζητεί αποζημίωση) υπέστη σωματικές βλάβες, την άρνηση ή τη μείωση της αποζημιώσεως που αποδεικνύεται ότι δικαιούται αυτός, για τον λόγο ότι ο επιβάτης αυτός συνέβαλε στην πρόκληση των ζημιών, διότι επέβαινε στο εν κινήσει όχημα καθήμενος στη θέση δίπλα στον οδηγό, χωρίς να φορεί τη ζώνη ασφαλείας, που σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία είναι υποχρεωτική,:

–        θεωρώντας ως αποδεδειγμένο ότι ο εν λόγω επιβάτης, κατά τη σύγκρουση μεταξύ των δύο εμπλεκομένων αυτοκινήτων, λόγω αυτής και επειδή δεν φορούσε ζώνη ασφαλείας, προσέκρουσε βιαίως με το κεφάλι στο παρμπρίζ, που έσπασε, προκαλώντας του βαθιές πληγές στην κεφαλή και στο πρόσωπο,

–        και λαμβάνοντας επίσης υπόψη ότι, επειδή, κατά τον χρόνο του ατυχήματος, ένα από τα εμπλεκόμενα αυτοκίνητα δεν διέθετε έγκυρη ασφάλιση μεταβιβάζουσα την ευθύνη σε ασφαλιστικό φορέα, ενάγονται, πέραν της ασφαλιστικής εταιρίας του ετέρου συμμετέχοντος οχήματος, ο κύριος του ανασφάλιστου οχήματος, ο οδηγός του και το Fundo de Garantia Automóvel, οι οποίοι, εφόσον ισχύσει η αντικειμενική ευθύνη, ενδέχεται να ευθύνονται εις ολόκληρον προς αποζημίωση;»

Επί του προδικαστικού ερωτήματος

Εισαγωγικές παρατηρήσεις

22      Διαπιστώνεται, καταρχάς, ότι, όπως ορθώς επισήμανε η Γερμανική Κυβέρνηση, το άρθρο 1α της τρίτης οδηγίας, όπως έχει τροποποιηθεί με την οδηγία 2005/14, δεν έχει εφαρμογή στην υπόθεση της κύριας δίκης ούτε ratione materiae ούτε ratione temporis. Συγκεκριμένα, αφενός, η διάταξη αυτή αφορά μόνον το δικαίωμα αποζημιώσεως για ζημία που έχουν υποστεί πεζοί, ποδηλάτες και άλλοι μη επιβαίνοντες σε μηχανοκίνητα οχήματα χρήστες των οδών. Πάντως, ο V. H. Marques Almeida κατά τη σύγκρουση κατά την οποία υπέστη σωματικές βλάβες, επέβαινε σε αυτοκίνητο όχημα.

23      Αφετέρου, η διάταξη αυτή προστέθηκε στην τρίτη οδηγία με την οδηγία 2005/14, της οποίας το άρθρο 7 ορίζει ότι αυτή αρχίζει να ισχύει από τη δημοσίευσή της στην Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δηλαδή στις 11 Ιουνίου 2005, το δε άρθρο 6, παράγραφος 1, αυτής προβλέπει ότι αυτή έπρεπε να μεταφερθεί στην εθνική νομοθεσία το αργότερο έως τις 11 Ιουνίου 2007. Το τροχαίο ατύχημα, όμως, που αποτελεί αντικείμενο της υποθέσεως της κύριας δίκης, σημειώθηκε στις 12 Ιουνίου 2004.

24      Επομένως, πρέπει να γίνει δεκτό ότι το προδικαστικό ερώτημα αφορά μόνον την ερμηνεία των άρθρων 3, παράγραφος 1, της πρώτης οδηγίας, 2, παράγραφος 1, της δεύτερης οδηγίας και 1 της τρίτης οδηγίας.

Επί του υποβληθέντος ερωτήματος

25      Με το ερώτημά του το αιτούν δικαστήριο ζητεί, κατ’ ουσίαν, να διευκρινιστεί αν προσκρούουν στα άρθρα 3, παράγραφος 1, της πρώτης οδηγίας, 2, παράγραφος 1, της δεύτερης οδηγίας και 1 της τρίτης οδηγίας στις διατάξεις της εθνικής νομοθεσίας κατά τις οποίες, σε περίπτωση συγκρούσεως δύο αυτοκίνητων οχημάτων, μη καταλογιστέας στην υπαιτιότητα κάποιου από τους οδηγούς και εκ της οποίας ο επιβάτης ενός εκ των οχημάτων αυτών υπέστη σωματικές βλάβες, περιορίζεται ή αποκλείεται η αστική ευθύνη και, κατά συνέπεια, η αποζημίωση του επιβάτη στο πλαίσιο της ασφαλίσεως αστικής ευθύνης, λόγω συντρέχοντος πταίσματος του επιβάτη αυτού κατά την επέλευση της ζημίας.

26      Συναφώς, υπενθυμίζεται ότι από τα προοίμια της πρώτης και της δεύτερης οδηγίας προκύπτει ότι οι οδηγίες αυτές σκοπούν να διασφαλίσουν, αφενός, την ελεύθερη κυκλοφορία τόσο των οχημάτων που σταθμεύουν συνήθως εντός του εδάφους της Ένωσης όσο και των ατόμων που επιβαίνουν σ’ αυτά και, αφετέρου, σε περίπτωση προκλήσεως ατυχήματος με τέτοια οχήματα, την ενιαία μεταχείριση του θύματος, ανεξαρτήτως του τόπου επελεύσεως του ατυχήματος εντός της Ένωσης (αποφάσεις της 28ης Μαρτίου 1996, C-129/94, Ruiz Bernáldez, Συλλογή 1996, σ. I-1829, σκέψη 13, της 14ης Σεπτεμβρίου 2000, C-348/98, Mendes Ferreira και Delgado Correia Ferreira, Συλλογή 2000, σ. I-6711, σκέψη 24, της 17ης Μαρτίου 2011, C‑484/09, Carvalho Ferreira Santos, που δεν έχει δημοσιευθεί ακόμη στη Συλλογή, σκέψη 24, καθώς και της 9ης Ιουνίου 2011, C-409/09, Ambrósio Lavrador και Olival Ferreira Bonifácio, που δεν έχει δημοσιευθεί ακόμη στη Συλλογή, σκέψη 23).

27      Επομένως, η πρώτη οδηγία, όπως έχει αποσαφηνιστεί και συμπληρωθεί με τη δεύτερη και την τρίτη οδηγία, επιβάλλει στα κράτη μέλη να εξασφαλίζουν ότι η αστική ευθύνη που προκύπτει από την κυκλοφορία αυτοκινήτων οχημάτων με συνήθη στάθμευση στο έδαφός τους θα καλύπτεται από ασφάλιση, και προσδιορίζει, ιδίως, τα είδη ζημιών και τους τρίτους, θύματα ατυχήματος, που η ασφάλιση αυτή πρέπει να καλύπτει (βλ. προπαρατεθείσες αποφάσεις Mendes Ferreira και Delgado Correia Ferreira, σκέψη 27, Carvalho Ferreira Santos, σκέψη 27, καθώς και Ambrósio Lavrador και Olival Ferreira Bonifácio, σκέψη 24).

28      Υπενθυμίζεται, ωστόσο, ότι η υποχρέωση ασφαλιστικής καλύψεως της αστικής ευθύνης εξ αυτοκινήτων για ζημίες σε βάρος τρίτων διαφέρει από την έκταση της αποζημιώσεως των τελευταίων βάσει της αστικής ευθύνης του ασφαλισμένου. Συγκεκριμένα, ενώ η πρώτη προσδιορίζεται και εξασφαλίζεται από την κανονιστική ρύθμιση της Ένωσης, η δεύτερη διέπεται, κυρίως, από το εθνικό δίκαιο (προπαρατεθείσες αποφάσεις Carvalho Ferreira Santos, σκέψη 31 και εκεί παρατιθέμενη νομολογία, καθώς και Ambrósio Lavrador και Olival Ferreira Bonifácio, σκέψη 25).

29      Συναφώς, το Δικαστήριο έχει κρίνει ότι από τον σκοπό και το γράμμα της πρώτης, της δεύτερης και της τρίτης οδηγίας προκύπτει ότι οι οδηγίες αυτές δεν αποσκοπούν στην εναρμόνιση των συστημάτων αστικής ευθύνης των κρατών μελών και ότι, στο παρόν στάδιο εξελίξεως του δικαίου της Ένωσης, τα κράτη αυτά εξακολουθούν να είναι ελεύθερα να καθορίζουν το εφαρμοστέο σύστημα αστικής ευθύνης στα ατυχήματα που προκύπτουν από την κυκλοφορία οχημάτων (προαναφερθείσες αποφάσεις Carvalho Ferreira Santos, σκέψη 32 και εκεί παρατιθέμενη νομολογία, καθώς και Ambrósio Lavrador και Olival Ferreira Bonifácio, σκέψη 26).

30      Εντούτοις, τα κράτη μέλη υποχρεούνται να εξασφαλίζουν ότι η προβλεπόμενη από το εθνικό δίκαιο αστική ευθύνη που προκύπτει από την κυκλοφορία αυτοκίνητων οχημάτων θα καλύπτεται από ασφάλιση σύμφωνη προς τις διατάξεις των ανωτέρω τριών οδηγιών (προπαρατεθείσες αποφάσεις Mendes Ferreira και Delgado Correia Ferreira, σκέψη 29, Farrell, σκέψη 33, Carvalho Ferreira Santos, σκέψη 34, καθώς και Ambrósio Lavrador και Olival Ferreira Bonifácio, σκέψη 27).

31      Από τη νομολογία προκύπτει επίσης ότι τα κράτη μέλη οφείλουν, κατά την άσκηση των αρμοδιοτήτων τους στον τομέα αυτό, να τηρούν το δίκαιο της Ένωσης και ότι οι εθνικές διατάξεις που ρυθμίζουν την αποζημίωση για ζημίες που προκαλούνται από την κυκλοφορία αυτοκίνητων οχημάτων δεν μπορούν να καταλύουν την πρακτική αποτελεσματικότητα της πρώτης, της δεύτερης και της τρίτης οδηγίας (προπαρατεθείσα απόφαση Ambrósio Lavrador και Olival Ferreira Bonifácio, σκέψη 28).

32      Όπως έχει διευκρινίσει το Δικαστήριο, οι οδηγίες αυτές δεν θα είχαν πρακτική αποτελεσματικότητα σε περίπτωση που, για τον λόγο και μόνον ότι το θύμα συνέβαλε στην επέλευση της ζημίας, μια εθνική ρύθμιση, η οποία στηρίζεται σε γενικά και αφηρημένα κριτήρια, είτε δεν αναγνώριζε στο θύμα το δικαίωμα να λάβει αποζημίωση βάσει της υποχρεωτικής ασφαλίσεως της ευθύνης από αυτοκινητιστικά ατυχήματα είτε περιόριζε δυσανάλογα το δικαίωμα αυτό. Επομένως, το δικαίωμα αυτό μπορεί να περιοριστεί μόνον υπό εξαιρετικές συνθήκες κατόπιν εκτιμήσεως της συγκεκριμένης περιπτώσεως (προπαρατεθείσα απόφαση Ambrósio Lavrador και Olival Ferreira Bonifácio, προπαρατεθείσα, σκέψη 29).

33      Συγκεκριμένα, το Δικαστήριο έχει κρίνει ότι προσκρούει στα άρθρα 2, παράγραφος 1, της δεύτερης οδηγίας και 1 της τρίτης οδηγίας εθνική ρύθμιση η οποία στερεί από τον επιβάτη το δικαίωμα αποζημιώσεως στο πλαίσιο της υποχρεωτικής ασφαλίσεως της αστικής ευθύνης που προκύπτει από την κυκλοφορία αυτοκίνητων σημάτων ή περιορίζει υπέρμετρα το δικαίωμα αυτό, μόνο και μόνον επειδή ο επιβάτης συνέβαλε στην επέλευση της ζημίας (βλ., συναφώς, προπαρατεθείσες αποφάσεις Candolin κ.λπ., σκέψη 35, καθώς και Farrell, σκέψη 35).

34      Επισημαίνεται, ωστόσο, αφενός, κατ’ αντίθεση προς τις προαναφερθείσες υποθέσεις επί των οποίων εκδόθηκαν σι αποφάσεις Candolin κ.λπ. και Farrell, στην υπόθεση της κύριας δίκης το δικαίωμα αποζημιώσεως του θύματος τροχαίου ατυχήματος δεν θίγεται λόγω προβλεπόμενου από την οικεία νομοθεσία περιορισμού της καλύψεως της αστικής ευθύνης που προκύπτει από την κυκλοφορία αυτοκίνητων οχημάτων, αλλά λόγω περιορισμού της αστικής ευθύνης του ασφαλισμένου οδηγού, δυνάμει του εφαρμοστέου συστήματος αστικής ευθύνης από τροχαία ατυχήματα, όπως συμβαίνει στις υποθέσεις επί των οποίων εκδόθηκαν οι προπαρατεθείσες αποφάσεις Carvalho Ferreira Santos, καθώς και Ambrósio Lavrador και Olival Ferreira Bonifácio.

35      Συγκεκριμένα, η επίμαχη στην υπόθεση της κύριας δίκης εθνική κανονιστική ρύθμιση σκοπεί μόνο στον καθορισμό του δικαιώματος αποζημιώσεως του θύματος στο πλαίσιο της αστικής ευθύνης του ασφαλισμένου, καθώς και του περιεχομένου του δικαιώματος αυτού. Αντιθέτως, η επίμαχη ρύθμιση δεν περιορίζει την κάλυψη που παρέχει η ασφάλιση αστικής ευθύνης.

36      Αφετέρου, από την απόφαση περί παραπομπής προκύπτει ότι τα άρθρα 503 και 504 του πορτογαλικού Αστικού Κώδικα καθιερώνουν αντικειμενική ευθύνη σε περίπτωση τροχαίου ατυχήματος, πλην όμως, κατά το άρθρο 505 του κώδικα αυτού και με την επιφύλαξη του άρθρου 570, η κατά το άρθρο 503, παράγραφος 1, ευθύνη από διακινδύνευση αίρεται αν το ατύχημα οφείλεται σε πταίσμα του θύματος ή τρίτου, ή σε ανωτέρα βία. Επιπλέον, κατά το άρθρο 570 του πορτογαλικού Αστικού Κώδικα, εφόσον η ζημία ή επιδείνωσή της οφείλεται σε πταίσμα του θύματος, το δικαίωμά του προς αποζημίωση αίρεται ή περιορίζεται, αναλόγως της εκτιμήσεως, από το αρμόδιο δικαστήριο, της σοβαρότητας των οικείων πραγματικών περιστατικών και των συνεπειών που απορρέουν από αυτά (βλ., συναφώς, προπαρατεθείσα απόφαση Ambrósio Lavrador και Olival Ferreira Bonifácio, σκέψη 32).

37      Σε αντίθεση προς το νομικό πλαίσιο που ίσχυε στις υποθέσεις επί των οποίων εκδόθηκαν οι προαναφερθείσες αποφάσεις Candolin κ.λπ. και Farrell, η επίμαχη εθνική ρύθμιση δεν έχει ως αποτέλεσμα, σε περίπτωση συντρέχοντος πταίσματος του θύματος, εν προκειμένω του επιβάτη οχήματος που ενεπλάκη σε τροχαίο ατύχημα, τον αυτόματο αποκλεισμό ή τον υπέρμετρο περιορισμό του δικαιώματός του προς αποζημίωση στο πλαίσιο της υποχρεωτικής ασφαλίσεως της αστικής ευθύνης του οδηγού του οχήματος που έχει εμπλακεί στο ατύχημα (βλ. προπαρατεθείσες αποφάσεις Carvalho Ferreira Santos, σκέψη 43, καθώς και Ambrósio Lavrador και Olival Ferreira Bonifácio, σκέψη 34).

38      Κατόπιν των προεκτεθέντων, διαπιστώνεται ότι η επίμαχη στην κύρια δίκη εθνική ρύθμιση δεν θίγει την προβλεπόμενη από το δίκαιο της Ένωσης εγγύηση καλύψεως της προσδιοριζόμενης κατά το εθνικό δίκαιο αστικής ευθύνης από ασφάλιση σύμφωνα με τις διατάξεις της πρώτης, της δεύτερης και της τρίτης οδηγίας (βλ. προπαρατεθείσες αποφάσεις Carvalho Ferreira Santos, σκέψη 44, καθώς και Ambrósio Lavrador και Olival Ferreira Bonifácio, σκέψη 34).

39      Επομένως, στο υποβληθέν ερώτημα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι, υπό περιστάσεις όπως αυτές της υποθέσεως της κύριας δίκης, δεν προσκρούουν στα άρθρα 3, παράγραφος 1, της πρώτης οδηγίας, 2, παράγραφος 1, της δεύτερης οδηγίας και 1 της τρίτης οδηγίας διατάξεις της εθνικής νομοθεσίας οι οποίες προβλέπουν, σε περίπτωση συγκρούσεως δύο οχημάτων, μη καταλογιστέας στην υπαιτιότητα κάποιου από τους οδηγούς και εκ της οποίας ο επιβάτης ενός εκ των οχημάτων αυτών υπέστη σωματικές βλάβες, περιορισμό ή άρση της αστικής ευθύνης των ασφαλισμένων.

Επί των δικαστικών εξόδων

40      Δεδομένου ότι η παρούσα διαδικασία έχει ως προς τους διαδίκους της κύριας δίκης τον χαρακτήρα παρεμπίπτοντος που ανέκυψε ενώπιον του εθνικού δικαστηρίου, σ’ αυτό εναπόκειται να αποφανθεί επί των δικαστικών εξόδων. Τα έξοδα στα οποία υποβλήθηκαν όσοι υπέβαλαν παρατηρήσεις στο Δικαστήριο, πλην των ως άνω διαδίκων, δεν αποδίδονται.

Για τους λόγους αυτούς, το Δικαστήριο (τμήμα μείζονος συνθέσεως) αποφαίνεται:

Υπό περιστάσεις όπως αυτές της υποθέσεως της κύριας δίκης, δεν προσκρούουν στα άρθρα 3, παράγραφος 1, της οδηγίας 72/166/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 24ης Απριλίου 1972, περί εναρμονίσεως των νομοθεσιών των κρατών μελών των σχετικών με την ασφάλιση της αστικής ευθύνης που προκύπτει από την κυκλοφορία αυτοκινήτων οχημάτων και με τον έλεγχο της υποχρεώσεως προς ασφάλιση της ευθύνης αυτής, 2, παράγραφος 1, της δεύτερης οδηγίας 84/5/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 30ής Δεκεμβρίου 1983, για την προσέγγιση των νομοθεσιών των κρατών μελών των σχετικών με την ασφάλιση της αστικής ευθύνης που προκύπτει από την κυκλοφορία αυτοκινήτων οχημάτων, και 1 της τρίτης οδηγίας 90/232/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 14ης Μαΐου 1990, για την προσέγγιση των νομοθεσιών των κρατών μελών σχετικά με την ασφάλιση αστικής ευθύνης που προκύπτει από την κυκλοφορία αυτοκινήτων οχημάτων, διατάξεις της εθνικής νομοθεσίας οι οποίες προβλέπουν, σε περίπτωση συγκρούσεως δύο οχημάτων, μη καταλογιστέας στην υπαιτιότητα κάποιου από τους οδηγούς και εκ της οποίας ο επιβάτης ενός εκ των οχημάτων αυτών υπέστη σωματικές βλάβες, περιορισμό ή άρση της αστικής ευθύνης των ασφαλισμένων.