Τι σημαίνει εαυτός

Ο εαυτός, μια από τις πιο κοινές λέξεις. Ο πιο παλιός μας γνώριμος. Αναφερόμαστε τόσο συχνά στον εαυτό μας κι όμως, ο ορισμός της λέξης εαυτός έχει προκαλέσει μεγάλες θεωρητικές διαμάχες. Πολλοί είναι οι επιστήμονες που προσπάθησαν να ορίσουν τι ακριβώς είναι αυτό που εννοούμε όταν αναφερόμαστε στον εαυτό.

Η πρώτη θεωρητική διαμάχη είχε ως αφετηρία το ερώτημα αν ο εαυτός είναι υποκείμενο ή αντικείμενο. Η αφορμή δόθηκε από τον William James (1890), που ήταν ο πρώτος που χώρισε τον εαυτό σε δύο μέρη. Στον εαυτό που γνωρίζει, δηλαδή το «εγώ», και στον εαυτό που αναγνωρίζει το περιβάλλον, δηλαδή το «εμένα». Με άλλα λόγια, θεώρησε πως ο εαυτός είναι τόσο παρατηρητής όσο και αντικείμενο παρατήρησης.

Αυτή η διχοτόμηση οδήγησε σε δύο διαφορετικούς θεωρητικούς προσανατολισμούς. Υπήρξαν επιστήμονες που υποστήριξαν πως ο εαυτός, ως υποκείμενο, εξισούται με τις διαδικασίες και τις εμπειρίες του ίδιου του ατόμου και άλλοι που υποστήριξαν πως ο εαυτός, ως αντικείμενο, εξισούται με το περιεχόμενο των εμπειριών που αντιπροσωπεύει.

Για να λυθεί αυτό το πρόβλημα της διχογνωμίας, οι Hall και Lindzey (1970) πρότειναν τη χρήση δύο διαφορετικών όρων. Τον όρο «εγώ», που σχετίζεται με τις ψυχολογικές διαδικασίες του ατόμου, και τον όρο «εαυτός», που σχετίζεται με την αντίληψη που έχει το ίδιο το άτομο για το «εγώ» του. Από την άλλη, βέβαια, έχουμε και την ψυχαναλυτική θεώρηση που υποστηρίζει πως ο εαυτός περιλαμβάνει και ένα ασυνείδητο τμήμα, στο οποίο ανήκουν σκέψεις και συναισθήματα που το άτομο αρνείται να ενσωματώσει.

Ένα άλλο θέμα που αφορά στην έννοια του εαυτού και έχει συζητηθεί πολύ είναι το κατά πόσον ο εαυτός αποτελεί μια ολότητα ή έχει διαφορετικές πλευρές. Ο William James (1890) ήταν και πάλι ο πρώτος που υποστήριξε την πολυπλευρότητα του εαυτού.

Μίλησε για την ύπαρξη διαφορετικών εαυτών που ενσωματώνονται και δημιουργούν έναν γενικό εαυτό, από τον οποίο το άτομο αντλεί πληροφορίες για να απαντήσει στη γενική ερώτηση «Ποιος είμαι;». Ο James χώρισε τον εαυτό σε τρεις υποδιαιρέσεις. Στον υλικό εαυτό (material self), που αποτελείται από το σώμα, την οικογένεια, το σπιτικό (home) και γενικά αυτά που έχει το άτομο στην κατοχή του, στον κοινωνικό εαυτό (social self), που αποτελείται από την κοινωνική ταυτότητα του ατόμου, όπως οι σχέσεις, οι ρόλοι και η υπόληψη, και στον πνευματικό εαυτό (spiritual self), που αποτελείται από ψυχικές ικανότητες και λειτουργίες, καθώς και καταστάσεις συνειδητότητας.

Αυτήν την πολυπλευρότητα του εαυτού υποστήριξαν αργότερα και πολλοί άλλοι επιστήμονες. Το 1947, για παράδειγμα, ο Murphy υποστήριξε τη θέση πως οι άνθρωποι έχουμε μια άποψη για τον εαυτό μας ως όλο, και ξεχωριστές απόψεις για τις διαφορετικές πλευρές του εαυτού μας, όπως είναι η εμφάνισή μας, η εξυπνάδα μας κ.λπ. Παράλληλα, ο Erikson (1950) υποστήριξε και αυτός την πολυπλευρότητα του εαυτού, τονίζοντας μάλιστα την καθοριστική σημασία της εφηβείας. Πίστευε πως η εφηβεία είναι το εξελικτικό στάδιο στη ζωή του ανθρώπου, το οποίο είναι υπεύθυνο για την εναρμόνιση των διαφορετικών πλευρών του εαυτού, που οδηγεί το άτομο σε μια ολοκληρωμένη και ισορροπημένη άποψη για το ίδιο.

Αυτές οι απόψεις, παρόλο που πυροδότησαν αντιδράσεις από πολλούς επιστήμονες, οι οποίοι υποστήριξαν την έννοια του εαυτού ως ολότητα, όπως ο Fromm (1939) και ο Rogers (1950), αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για μεγάλες έρευνες μεταγενέστερων θεωρητικών, όπως οι Coopersmith, Marsh, Offer και Shabelson (Pandelis, 1993). Πάνω σε αυτές τις έρευνες δομήθηκαν οι θεωρίες για την αυτο-αντίληψη (selfconcept), την αυτο-εικόνα (selfimage) και την αυτο-εκτίμηση (selfesteem).

Αυτές οι τρεις έννοιες, της αυτο-αντίληψης, της αυτο-εικόνας και της αυτο-εκτίμησης, είναι συγγενικές και εξίσου καθοριστικές για την ισορροπία και την ευτυχία στη ζωή του ανθρώπου. Ιδιαίτερα η αυτο-εκτίμηση, το κατά πόσον δηλαδή εγκρίνω αυτό που είμαι, ευθύνεται για το βαθμό ικανοποίησης του ατόμου από αυτά που καταφέρνει στη ζωή και από τον τρόπο που ζει τη ζωή του.

Τι είναι αυτο-εκτίμηση και πώς διαμορφώνει τη σχέση μας με τον εαυτό μας και με τους γύρω μας

Στη φύση γύρω μας, κάθε μορφή κίνησης πραγματοποιείται μέσω μιας ώθησης ή μιας έλξης. Ας πούμε, για παράδειγμα, ένα αυτοκίνητο για να μετακινηθεί, χρειάζεται καύσιμα που θα του δώσουν την ώθηση για να αναπτύξει ταχύτητα. Αν το αυτοκίνητο ξεμείνει από καύσιμα, τότε πρέπει κάποια ανθρώπινα χέρια να το σπρώξουν για να το βάλουν στην άκρη, μέχρι αυτό να ανεφοδιαστεί. Διαφορετικά, πρέπει να το τραβήξει κάποιο ρυμουλκό.

Έτσι γίνεται και με μας τους ανθρώπους.

Η αυτο-εκτίμηση είναι το καύσιμο που μας δίνει την ενέργεια για δημιουργική δραστηριότητα, για συναισθηματική ισορροπία και πνευματική διαύγεια. Σύμφωνα με την Virginia Satir, η θετική άποψη που έχουμε για τον εαυτό μας αποτελεί τον θεμέλιο λίθο για την ψυχική μας υγεία (Satir, 1983). Χωρίς αυτή την ενέργεια δεν μπορούμε να θέσουμε στόχους, ή δεν μπορούμε να τους πραγματοποιήσουμε, με αποτέλεσμα να ζούμε μια ελλειμματική ζωή.

Όταν λείπει το καύσιμο της αυτο-εκτίμησης, το άτομο είτε ρυμουλκείται από άλλους και οδηγείται στην επίτευξη στόχων που εκείνοι έχουν θέσει γι’ αυτό -και που ενδεχομένως δεν το αντιπροσωπεύουν- είτε παραμένει στάσιμο. Σε κάθε περίπτωση, ο άνθρωπος με χαμηλή αυτο-εκτίμηση δεν μπορεί να χαρεί τη ζωή στο σύνολό της. Δηλαδή, προσπαθεί να τη χαρεί, αλλά αυτό συμβαίνει μόνο αποσπασματικά και συνήθως μέσα από σχέσεις εξάρτησης, είτε με αντικείμενα όπως η πολλή δουλειά (εργασιομανία), το υπερβολικό φαγητό, ο υπερκαταναλωτισμός, η χρήση ουσιών, η υπερβολική ενασχόληση με το σεξ, η επικίνδυνα γρήγορη οδήγηση και τα τυχερά παιχνίδια, είτε μέσα από σχέσεις εξάρτησης με άτομα, όπως τα παιδιά, οι γονείς και οι σύζυγοι. Μέσα από όλα αυτά, το άτομο αποκτά μια ψευδο-αξία, την οποία, για να διατηρήσει, πρέπει συνεχώς να ανε- βάζει τον πήχυ ψηλότερα. Έχει ανάγκη από όλο και περισσότερο αλκοόλ, φαγητό ή δουλειά και θέλει συνεχώς να έχει τον έλεγχο μέσα στις σχέσεις που δημιουργεί.

Τι σημαίνει όμως αυτο-εκτίμηση και γιατί είναι τόσο σημαντική;

Η αυτο-εκτίμηση αποτελεί τη θεμελιώδη πίστη που έχουμε στον εαυτό μας, ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει γύρω μας και τι σκέφτονται οι άλλοι για μας. Άρχισε να δημιουργείται και να εγκαθίσταται μέσα μας από τα παιδικά μας χρόνια, ως απόσταγμα της εικόνας του εαυτού μας στους διάφορους τομείς της ζωής. Δηλαδή, δημιουργήθηκε από τον τρόπο με τον οποίο βλέπαμε να καθρεφτίζεται ο εαυτός μας μέσα στις σχέσεις στο σπίτι με τους γονείς και τα αδέλφια, στο παιχνίδι με τους φίλους, στις επιδόσεις στο σχολείο, στον καθρέφτη καθώς μεγαλώναμε και στον τρόπο με τον οποίο τα βγάζαμε ή δεν τα βγάζαμε πέρα με τις καθημερινές δυσκολίες της ζωής (Pandelis, 1993). Η αυτο-εικόνα μας και η αυτο-αντίληψή μας στους διάφορους τομείς της ζωής από τα παιδικά μας χρόνια αποτελούν την πρώτη ύλη που συνθέτει την αυτο-εκτίμησή μας και καθορίζει τη σχέση μας με τον εαυτό μας.

Οι θεωρίες περί αυτο-εκτίμησης ξεκίνησαν από τα τέλη του 19ου αιώνα με τον William James (1890). Η άποψή του ήταν πως η αυτο-εκτίμηση ισούται με το πηλίκο των επιτυχιών έναντι των προσδοκιών: Αυτο-εκτίμηση = Επιτυχίες / Προσδοκίες.

Δηλαδή, κάποιος με υψηλές προσδοκίες και μικρές επιτυχίες, έχει χαμηλή αυτο-εκτίμηση. Αντίθετα, κάποιος με μικρές προσδοκίες και μεγάλες επιτυχίες, έχει υψηλή αυτο-εκτίμηση. Παρατηρούμε, λοιπόν, πως οι χαμηλές προσδοκίες αποτελούν μια δικλίδα ασφαλείας για την ανάπτυξη της αυτο-εκτίμησης. Αντίθετα, οι μεγάλες προσδοκίες αποτελούν μια παγίδα εφόσον απαιτούν μεγάλες επιτυχίες, προκειμένου η αυτο-εκτίμηση του ατόμου να είναι υψηλή.

Δημιουργείται λοιπόν αμέσως το ερώτημα, τι οδηγεί ένα άτομο στο να έχει υψηλές προσδοκίες; Δηλαδή, τι είναι αυτό που κάνει το άτομο να μεταθέτει την ικανοποίηση στο μέλλον, βάζοντας δύσκολους όρους;

Όπως αναφέραμε και πιο πάνω, η αυτο-εκτίμηση δομείται από πολύ νωρίς στη ζωή. Ο τρόπος με τον οποίο θα συμπεριφερθεί το περιβάλλον και ιδιαίτερα οι γονείς σε ένα παιδί ευθύνεται κυρίως για το κατά πόσον το άτομο αργότερα θα είναι ιδιαίτερα απαιτητικό από τον εαυτό του ή πιο χαλαρό. Όταν το άτομο έχει μεγάλες προσδοκίες από τον εαυτό του, απελευθερώνονται μεγάλες ποσότητες άγχους, οι οποίες το αποσπούν από την απαιτούμενη συγκέντρωση που πρέπει να έχει, προκειμένου να πετύχει τους στόχους του και να αισθανθεί ικανοποίηση.

Η μεγάλη παγίδα στην οποία πέφτει ο σημερινός άνθρωπος βρίσκεται στον προβληματισμό του πώς μπορεί κανείς να τα καταφέρει σε μια τόσο ανταγωνιστική κοινωνία, χωρίς να έχει υψηλούς στόχους και άρα μεγάλες προσδοκίες από τον εαυτό του. Σε αυτή την παγίδα πέφτουν πολλοί γονείς, οι οποίοι μεγαλώνουν τα παιδιά τους με το άγχος και τα οδηγούν στο να έχουν υψηλούς στόχους στη ζωή τους και μεγάλες προσδοκίες.

Αυτοί οι γονείς ωθούν τα παιδιά τους από πολύ μικρή ηλικία σε πολλές εξωσχολικές δραστηριότητες, μέσα από τις οποίες τα παιδιά πρέπει να αποκτήσουν εφόδια, προκειμένου να αντιμετωπίσουν το μέλλον με επιτυχία. Δεν λαμβάνουν υπ’ όψιν τους πως η επιτυχία δεν εξαρτάται μόνο από τα εφόδια, δηλαδή τις πολλές γνώσεις και τα πολλά πτυχία. Εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την επιθυμία του ατόμου να κάνει πράγματα που να το ευχαριστούν και να το γεμίζουν με ενθουσιασμό για τη ζωή. Αυτός ο ενθουσιασμός είναι που θα δημιουργήσει στο άτομο την επιθυμία να θέσει και άλλους στόχους και να προοδεύσει.

Χρειάζεται να ξεχωρίσουμε την επιθυμία από την προσδοκία όσον αφορά στην επίτευξη των στόχων. Όταν, για παράδειγμα, επιθυμώ να γράψω ένα βιβλίο, έχω πολλά θετικά συναισθήματα.

Νιώθω μέσα μου μια ζεστασιά, καθώς φαντάζομαι τον εαυτό μου μπροστά στον υπολογιστή να γράφει. Ύστερα, νιώθω μια χαρά, καθώς συνειδητοποιώ πως έχω μια ιδέα που μπορώ να την ολοκληρώσω και να την κάνω ένα βιβλίο χρήσιμο για τους άλλους. Μόλις φανταστώ το βιβλίο μου να έχει κιόλας τυπωθεί και να βρίσκεται στα ράφια των βιβλιοπωλείων, τότε αρχίζω να αισθάνομαι μια ευφορία και μια υπερηφάνεια.

Αν όμως το γράψιμο του βιβλίου μου δεν βασίζεται στην επιθυμία, αλλά σε σκέψεις που δημιουργούν προσδοκίες, τότε τα πράγματα αλλάζουν. Αν δηλαδή σκεφτώ πως πρέπει να γράψω ένα βιβλίο για να γίνει bestseller, αρχίζω να αγχώνομαι. Αμέσως διερωτώμαι αν είμαι αντάξια εντός τέτοιου εγχειρήματος. Οι προσδοκίες για το αποτέλεσμα ανεβαίνουν επικίνδυνα, ενώ οι πιθανότητες για επιτυχία συνοδεύονται από πολλά ερωτηματικά! Φεύγουν από τη μέση η χαρά και η επιθυμία για δημιουργία και τη θέση τους παίρνει ο φόβος της αποτυχίας.

Έτσι γίνεται στη ζωή μας, με όλα τα πράγματα. Είναι διαφορετικό να ονειρεύομαι ένα όμορφο σπίτι και διαφορετικό να προσδοκώ να αποκτήσω το σούπερ σπίτι. Τι είναι άραγε πιο σημαντικό; Να τρέχω με το άγχος να αποκτήσω σύντομα το καταπληκτικό σπίτι ή μήπως να χαίρομαι την κάθε μέρα και να ανακαλύπτω νέους τρόπους για να είμαι δημιουργική και ισορροπημένη, εστιάζοντας στην απόκτηση ενός όμορφου σπιτιού στα μέτρα μου;

Όσο η κοινωνία μας γίνεται ανταγωνιστική τόσο περισσότερο δημιουργείται η ανάγκη να μεγαλώνουμε τα παιδιά μας έτσι ώστε να αντέχουν στις αποτυχίες και να έχουν ευέλικτους στόχους. Για να μπορεί όμως ένα άτομο να είναι ευέλικτο και να προσαρμόζεται στις απαιτήσεις και στις ευκαιρίες των καιρών, χρειάζεται να έχει εμπιστοσύνη στον εαυτό του. Αυτή η εμπιστοσύνη πηγάζει μόνο μέσα από τη θετική αυτο-εκτίμηση, η οποία δεν εγκαθίσταται στο άτομο αποκλειστικά και μόνο μέσω της απόκτησης γνώσεων. Το άγχος των γονιών για την επιτυχία των παιδιών τους τους παρασύρει πολλές φορές σε επιλογές που φορτώνουν τα παιδιά με υποχρεώσεις μεγαλύτερες των αντοχών τους και τα οδηγούν σε ένα μονοδιάστατο κυνήγι επιτυχίας, πλαισιωμένο από άγχος και στερημένο από χαρά.

Σε διάφορες μελέτες που έγιναν στη δεκαετία του 1980 φάνηκε πως υπάρχει ένα προφίλ συμπεριφοράς των γονιών,  που τροφοδοτεί την ανάπτυξη της αυτο-εκτίμησης (McDonald, 1980; Phillips & Zigler, 1980; Coopersmith, 1981). Ο γονιός μπορεί να διδάξει την αυτο-εκτίμηση, δείχνοντας απεριόριστο ενδιαφέρον, προσοχή, ζεστασιά και κατανόηση, χωρίς να συγκρίνει το παιδί του με άλλα παιδιά, δείχνοντας σεβασμό απέναντι στη διαφορετικότητα του κάθε παιδιού και θέτοντας ξεκάθαρα όρια, χωρίς όμως να θέτει όρους, υπό τους οποίους θα αγαπά το παιδί. Φάνηκε, επίσης, πως όταν ένας γονιός υποστηρίζει στο παιδί τη διάθεση για αυτοδυναμία και εξερεύνηση, αυτό βοηθάει το παιδί να πιστέψει στον εαυτό του.

Τα θετικά συναισθήματα είναι τα καύσιμα που παράγουν την απαραίτητη ενέργεια για να οδηγηθεί το άτομο στην επιτυχία. Η χαρά που προκαλεί το ταξίδι, αλλά και η χαρά που δημιουργείται από την προσμονή της άφιξης στον τελικό προορισμό, είναι απαραίτητα στοιχεία για μια ασφαλή διαδρομή προς την επιτυχία. Αναφέρουμε τη λέξη ασφαλή, διότι σήμερα περισσότερο από ποτέ, πολλές ψυχικές διαταραχές εμφανίζονται από αποτυχίες που βασίστηκαν σε μεγάλες προσδοκίες.

Από τη στιγμή, λοιπόν, που ο άνθρωπος έχει κρίση και κρίνει τις πράξεις, τόσο των άλλων όσο και τις δικές του, αυτόματα τίθεται το ζήτημα της σύγκρισης. Όταν, είτε συνειδητά είτε υποσυνείδητα, δεν εγκρίνει τον εαυτό του επειδή δεν ανταποκρίθηκε στις προσδοκίες του ή στις προσδοκίες των γονιών του, τότε διακατέχεται από μία σειρά αρνητικών συναισθημάτων, που τον περιορίζουν σε μορφές δοσοληψίας με το περιβάλλον, οι οποίες τον αφήνουν ανικανοποίητο.

Εάν δεν εγκρίνω τον εαυτό μου, οτιδήποτε προσφέρω στους γύρω μου είναι ελλειμματικό και δεν με κάνει να αισθάνομαι περηφάνια.

Τότε, όταν ο απέναντί μου χαρεί με την προσφορά μου, είναι φυσικό να νιώθω καχυποψία και να τον αμφισβητώ. Κατά συνέπεια, όταν δεν αισθάνομαι επαρκής και ο άλλος μου ανταποδώσει κάτι με θετικό τρόπο, όσο όμορφο και να είναι αυτό που μου προσφέρει, δεν μπορώ να το απολαύσω. Δεν αισθάνομαι πως μου αξίζει να μου δώσουν κάτι καλό. Πώς μπορεί κάποιος να μου ανταποδίδει κάτι θετικό, όταν εγώ του έχω δώσει κάτι ελλειμματικό; Ή με κοροϊδεύει ή είναι χαζός!

Πώς μπορώ, λοιπόν, να χαρώ τη σχέση μαζί του;

Αντίθετα, αν έχω αυτο-εκτίμηση, τότε δίνω στον άλλον αυτό που επιθυμώ και νιώθω καλά μ’ αυτό που κάνω. Αν εκείνος χαρεί, ακόμα καλύτερα.

Η αυτο-εκτίμηση καθορίζει την πληρότητα που αισθανόμαστε καθώς συναλλασσόμαστε συναισθηματικά και υλικά με τους άλλους. Αυτός είναι ο σπουδαίος της ρόλος στη ζωή και στην ανάπτυξή μας.

Διαβάστε παρακάτω το ενδιαφέρον άρθρο της Σμαρούλας Παντελή που δημοσιεύθηκε στο Ασφαλιστικό ΝΑΙ, τεύχος 173, Ιούλιος - Αύγουστος 2018 (πατήστε πάνω στην εικόνα για μεγέθυνση):