Γράφει η Μεταξούλα Μανικάρου

Ο Γεώργιος Βιζυηνός στο Δρομοκαΐτειο φρενοκομείο

Ήταν 11η Απριλίου του 1892 όταν υπογράφηκε η γνωμάτευση της ασθένειας του Γεωργίου Βιζυηνού, σύμφωνα με την οποία «πάσχει εκ γενικής παραλύσεως των φρένων μετά κινητικής αταξίας». Ο ποιητής διανύει το σαρακοστό δεύτερο έτος της ηλικίας του και, από το Σάββατο 14 Απριλίου του ίδιου έτους μέχρι και το θάνατό του τέσσερα χρόνια αργότερα, στις 15 Απριλίου του 1896, παραμένει νοσηλευόμενος στο Δρομοκαΐτειο φρενοκομείο. Πρόκειται για το, βασισμένο σε δυτικά πρότυπα, ψυχιατρικό ίδρυμα, που έφτιαξε ο Χιώτης μεγαλέμπορος Ζωρζής Δρομοκαΐτης, ευαισθητοποιημένος από την ψυχική νόσο της συζύγου του Ταρσής. Στο Δρομοκαΐτειο «φιλοξενήθηκαν» προσωπικότητες, όπως ο Μιχαήλ Μητσάκης, ο Άριστος Καμπάνης, ο Γεράσιμος Βώκος, ο Ρώμος Φιλύρας και πολλοί άλλοι.

Ο Βιζυηνός στο Δρομοκαΐτειο δεν δέχτηκε επίσκεψη από τους δικούς, γιατί ο αδερφός του Μηχαήλος, ο μόνος που του απέμεινε, έπαθε αποπληξία και πέθανε δυόμιση μήνες περίπου (9 Ιουλίου 1892) μετά την εισαγωγή του ποιητή στο ψυχιατρικό ίδρυμα. Η μητέρα του στην αρχή δεν ήξερε τίποτε και, όταν αργότερα το έμαθε, είπε στον Μηχαήλο: «δεν σε τόλεγα πως θα τρελλαθή μια μέρα από τα πολλά τα γράμματα!».

Στο Δρομοκαΐτειο, ένας δημοσιογράφος επισκέφτηκε τον Γεώργιο Βιζυηνό,  λίγο πριν τον θάνατό του (15 Απριλίου 1896), κατά τις παραμονές των Χριστουγέννων του 1895. Με τούτα τα λόγια έδωσε τη σκληρή εικόνα του μεγάλου λογοτέχνη: ««Ερράγησεν η ψυχή μου και δάκρυα επλημμύρησαν τους οφθαλμούς μου μόλις είδον εις μίαν γωνίαν, εξηπλωμένον επί κλιντήρος (= πολυθρόνας) και ατενώς προσβλέποντα εις το κενόν με μίαν άφατον μελαγχολίαν διαχεομένην επί του προσώπου τον Γεώργιον Βιζυηνόν».

Ο επισκέπτης που υπογράφει με το όνομα Κίρις, στην ερώτησή του αν υπάρχει ελπίδα θεραπείας, καταγράφει την κατηγορηματική απάντηση του γιατρού: «Δυστυχώς ουδεμίហουδ’ η αμυδροτέρα ακτίς ελπίδοςž άλλως τε η ζωή του είνε ζήτημα ημερών πλέον. Πάσχει εκ προϊούσης γενικής παραλύσεως και η νόσος του ευρίσκεται εις το τελευταίον της στάδιον. Έν από τα τελευταία συμπτώματα είνε και η εκ εσχάτως καταλαβούσα αυτόν γενική εξάντλησις σώματος συγχρόνως και νου» («Εστία», 16 Μαΐου 1895).

Ο Γεώργιος Δροσίνης περιγράφει τις τελευταίες ημέρες του ποιητή. «Τρελός ησυχώτατος, εντελώς ακίνδυνος και γι’ αυτό τον άφηναν να περιφέρεται ελεύθερα μ’ έναν φύλακα γύρω στα πεύκα. Δεν είχε συναίσθηση της καταστάσεώς του κ’ ενόμιζε πως αυτός ήτον ο φύλακας κι ο φύλαξ ήτον ο τρελός, που τον είχαν εμπιστευθή στη φύλαξή του».  

Ο Γεώργιος Βιζυηνός στιχουργεί στο φρενοκομείο

Στα τέσσερα αυτά χρόνια της παραμονής στο φρενοκομείο, η κατάσταση του Βιζυηνού ολοένα και χειροτέρευε. Υπήρχαν, όμως, και πολλά φωτεινά διαλείμματα και τότε ξαναθυμόταν την ποίηση και έγραφε στίχους.

Ο ψυχίατρος στο Δρομοκαΐτειο Γ.Ν. Παπαδημητρίου, στο βιβλίο του «Ταλέντο και Τέχνη», αναφερόμενος στον Βιζυηνό, γράφει σχετικά: «Η προϊούσα παράλυσις, η συφιλιδική αυτή ψυχοπάθεια η τόσο τρομερή ιδίως στα παληότερα χρόνια, που με την οργανική της καταστροφικότητα, χτυπούσε αλύπητα τις πιο λεπτές πνευματικές λειτουργίες (όπως είναι η μνήμη και προπαντός η κρίσις), φάνηκε ανήμπορη να καταστρέψει εύκολα ένα μεγάλο καλλιτεχνικό ταλέντο. [...] Γι’ αυτό οι προϊόντες παραλυτικοί εξακολουθούν παρ’ όλα αυτά να γράφουν και να ιχνογραφούν για ένα εντυπωσιακά πολλές φορές μακρόχρονο διάστημα. [...] Όταν η διανοητική εξασθένησις στην καταστροφική της μανία διαβρώση πλέον τελείως το καλλιτεχνικό ταλέντο, τότε βέβαια θα σταματήση η δημιουργία αλλά οπωσδήποτε τα τυχόν παραγόμενα από αυτούς έργα ‘‘τέχνης’’ φέρουν έκδηλη πλέον τη σφραγίδα της παθολογίας, γιατί είναι ακατανόητα».

Ο Άλκης Θρύλος, σχετικά με τις ποιητικές αναλαμπές του έγκλειστου Βιζυηνού παρατηρεί: «Ο Γεώργιος Βιζυηνός […] μέσα από το φρενοκομείο όπου δεν ζούσε παρά το σώμα του, ενώ το πτώμα του, η συνείδησή του, το αληθινό του Εγώ είχαν νεκρωθεί, όπου επιζούσε του εαυτού του, σε σπάνιες ώρες διαύγειας εκπέμπει τις λυρικότερες φωνές του. Αμέσως σβύνουν. Δεν είναι παρά σπασμωδικές. Δεν μπορεί να τις ολοκληρώσει. Μαρτυρούν ότι ένας ποιητής δεν είχε εξαντληθεߞ ίσως μάλιστα και η ειδική του αρρώστια να είχε υπεροξύνει την ευαισθησία του, να είχε διαχύσει μέσα του εξαίσιους σκοπούς. Μα είχε σύγχρονα διακόψει τα μέσα τής εξωτερίκευσης. Το πνεύμα, ο φορέας, δεν κυριαρχούσε πιά, δεν είταν σε θέση να μορφοποιήσει το χάος. Ίδια αποκλείσθηκαν από την έκφραση και την επικοινωνία ο Μητσάκης, ο Φιλύρας. Και ένας πλούτος έμεινε θαμμένος, εκμηδενισμένος…» («Νέα Εστία», τ. 47, Ιούλιος-Δεκέμβριος 1947).

Ο γιατρός Νικόλαος Βασιλειάδης, προσωπικός του φίλος από το 1889, και από τους λίγους που τον επισκεπτόταν συχνά, με τα δημοσιεύματά του, όπως δηλώνει ο ίδιος, δεν είχε σκοπό να παρουσιάσει «τον λιγύμολπον ψάλτην, τον εμπνευσμένον ποιητήν, ούτε τον  βαθύν φιλόσοφον και καλλιτέχνην λογογράφον, αλλά τον έκρυθμον νουν, την σκελετώδη φαντασίαν, τον παράφρονα Βιζυηνόν».

Ο Βασιλειάδης σε μια επίσκεψή του στον ποιητή, μετά την εισαγωγή του στο Δρομοκαΐτειο, με αυτά τα λόγια περιγράφει την πρώτη ζωηρή εντύπωσή του: «Ο ατυχής ποιητής ήταν το αντικείμενο γενικής συμπαθείας. Το νόσημα εχαρακτηρίσθη ανίατον ως οργανική αλλοίωσις του εγκεφάλου και του νωτιαίου εν ταυτώ. Εν τω δωματίω της διευθύνσεως όπου γενόμεθα δεκτοί, παρετήρησα ότι επί της τραπέζης έκειντο φύλλα ερριμμένα με ημίσβεστον γραφήν και με μελανώματα. Τι σύμπτωσις! Ήσαν ποιήματα του Βιζυηνού. Απλήστως τότε προσεπάθησα ν’ αναγνώσω μερικά. Πλην ήσαν θέματα φρενολογικής μελέτης και όχι ποιήματα. […] Αι σωματικά του δυνάμεις επερρώσθησαν και ο νους του έχει ακόμη αναλαμπάς ποιήσεως αληθινής. Εκράτει εις χείρας δέσμην τετραγώνων χαρτιών και περιεπάτει γράφουν στίχους. Θα αντιγράψω μερικούς εξ αυτών, ους μοι εχάρισε και θα περατώσω την σκιαγραφίαν του άτυχους ποιητού, του οποίου η ανάμνησις παντοτεινά με γεννά φρίκην, όταν συλλογισθώ ότι είνε, ω είνε τρελλός» («Ημερολόγιον Σκώκου» 1894, 9).

Ο Βιζυηνός στους περιπάτους του με τον Ν. Βασιλειάδη, σε στιγμές της διαύγειας του νου του, έκανε διάφορες συζητήσεις μαζί του και διάβαζε τα νέα ποιήματα που είχε συνθέσει. Όσα απ’ αυτά διασώθηκαν, παραδίδονται ως «Στίχοι φρενοκομείου». Στους στίχους αυτούς, που ανακοίνωνε κατά καιρούς ο Νικόλαος Βασιλειάδης σε εφημερίδες και περιοδικά της εποχής του και οι οποίοι είναι ανέκδοτοι, διαπιστώνουμε την εμμονή του ποιητή στα σταθερά μοτίβα της παραφροσύνης του, στο μεταλλείο, στα μυθικά πλούτη του, στον ανεκπλήρωτο έρωτά του και στην ανάγκη του για απολαβή αγάπης, ασφάλειας και προστασίας.

Από τα πιο γνωστά ποιήματα είναι «Το φάσμα μου», που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Ποικίλη Στοά» το 1894, με τον Βασιλειάδη να το αποδίδει στον ανεκπλήρωτο έρωτα του ποιητή για την Μπετίνα Φραβασίλη, και να το προαναγγείλει ως εξής: «Θα τελειώσω [...] παραθέτων το πρώτο του ποίημα, όπερ έγραψεν άμα εισήλθεν εις το φρενοκομείον. Το ποίημα τούτο αποπνέον στυγνήν μελαγχολίαν, ρεμβώδη, παθητικωτάτην, παραθέτω ολόκληρον, ο δ’ αναγνώστης θα συγκινηθή και θα κλαύση δια το λυγρόν παράπονο του ατυχούς έρωτος ποιητικής καρδίας. Εν μόνον εν τω πόνω της καρδίας του ποθεί ο ποιητής, αφού έχασεν την ξανθήν και γαλανήν του, να ησυχάση πλέον και ν’ αναπαυθή, απηυδυκώς παρά τον σταυρόν του τάφου της».

Ένα αριστουργηματικό ποίημα στο οποίο με μια απαράμιλλη σε ομορφιά ποιητική δύναμη δίνει την ψυχική συμφορά που τον έπληξε. Λαμπρές εικόνες που φαντάζεται ο ταραγμένος νους του. Ο ποιητής αναζητά την αγαπημένη του, της γράφει, της τραγουδά, απαγγέλει διαρκώς με τη βραχνή και έρρινη φωνή του.

Καταληκτικές σκέψεις

Τα λόγια της μητέρας του Βιζυηνού, όταν έμαθε για τον εγκλεισμό του γιου της στο φρενοκομείο: «δεν σε τόλεγα πως θα τρελλαθή μια μέρα από τα πολλά τα γράμματα!», απηχούν τη γνωστή δοξασία της «λαϊκής ψυχολογίας» για την καταπόνηση του εγκεφάλου και τις βλαβερές της συνέπειες στον ψυχισμό.

Για τον Αριστοτέλη «Η ποίηση είναι για τους ευφυείς ή για τους τρελούς» Και για τον Oscar Levant «Υπάρχει μια λεπτή γραμμή που χωρίζει τη μεγαλοφυΐα από την τρέλα. Εγώ έχω σβήσει αυτήν τη γραμμή».

Ο Γεώργιος Βιζυηνός απαντά με στίχους του γραμμένους στην στη πλάκα του τάφου του: «Και μονάχ’ αντηχούνε στη μαύρη σιγή, τα πικρά, τα πικρά μου τραγούδια…».

Η υπογραφή του Γεωργίου Βιζυηνού (1849-1896)

Η Μπετίνα Φραβασίλη

Γκραβούρα εποχής «Το Δρομοκαΐτειον Φρενοκομείον» στα χρόνια του Γεώργιου Βιζυηνού

Η ιστορική φωτογραφία του 1901, όπου διακρίνεται ο αρχικός πυρήνας του ιδρύματος. Χτίστηκε σε μια αγροτική, τότε, περιοχή, την οποία διέσχιζε η Ιερά Οδός, με τη «μικρή» Αθήνα να διακρίνεται στο βάθος. Φωτό: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Σπάνια φωτογραφία από τα αρνητικά που διατηρεί το μουσείο. Φωτό: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Οι στίχοι του φρενοκομείου

Η Μεταξούλα Μανικάρου είναι φιλόλογος, συγγραφέας, Διδάκτωρ «Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» και Μεταδιδάκτωρ «Παιδικής Λογοτεχνίας». Διδάσκει στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. εδώ