Μεταξούλα Μανικάρου

Δώσε - κηρύττω - στο έργον σου όλην την δύναμή σου
όλην την μέριμνα, και πάλι το έργον σου θυμήσου
μες στην δοκιμασίαν, ή όταν η ώρα σου πια γέρνει.
Έτσι από σένα περιμένω κι απαιτώ.

Κ. Π. Καβάφης, «Νέοι της Σιδώνος (400 μ.X.)»

Καβάφης ο Οικουμενικός

Στις 29 Απριλίου του έτους 1933, ο κύριος Kωστής Πέτρου Φωτιάδης Καβάφης, γιος του Πέτρου Καβάφη και της Xαρίκλειας Γεωργάκη Φωτιάδη, γεννηθείς στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, την 29η Απριλίου του έτους 1863, στα ξημερώματα των εβδομηκοστών του γενεθλίων, έκλεισε τον κύκλο της επίγειας ζωής του, «χάρη σε μια εκπληκτική συνέπεια της Μοίρας απέναντι στον ακριβέστερο εξόριστο άρχοντα του ελληνικού λόγου». Και από τότε πέρασε στον κύκλο της αιωνιότητας και έγινε ο ποιητής K.Π. Καβάφης, γιατί «ο θάνατος του ποιητή είναι η συντέλεια μιας γέννησης».

Ο Καβάφης «γράφει πολλά, δημοσιεύει λίγα, κρατάει ελάχιστα». Μικρό σε όγκο το έργο του, συγκριτικά με τα έργα άλλων Ελλήνων ποιητών. Και, όμως, πολύψυχο, πολυεδρικό, πρισματικά πολύπλευρο, ιδιαίτερα σημαντικό στην ελληνική, αλλά και διεθνή, λογοτεχνία, ώστε η απήχησή του σε Έλληνες και ξένους αναγνώστες παραμένει από πολλές απόψεις παράδοξη και αινιγματική, αποκτώντας διαστάσεις φαινομένου.

Βιβλία, άρθρα, μελέτες, επιστημονικές διατριβές, διαλέξεις, συνέδρια, διδασκαλία του έργου του σε όλες τις βαθμίδες της Εκπαίδευσης, μεταφράσεις, ανοικτός διάλογος συγγραφέων, ζωγράφων και μουσουργών υπό την άμεση επιρροή του, στην Ελλάδα και στα γεωγραφικά πλάτη του πολιτισμένου κόσμου, η «νέα στέγη» του στο Ίδρυμα Ωνάση…. Μάλιστα, το ίδρυμα Ωνάση, μεταξύ της πληθώρας του υλικού για τον Κ.Π. Καβάφη, έχει δημιουργήσει τα Ψηφιακά Μαθήματα Αρχείου Καβάφη «Ξεκλειδώνοντας το αρχείο Καβάφη: Πρόσωπα – Εικόνες – Ιστορίες» (https://classroom.onassis.org/course/index.php?categoryid=5) με σκοπό τη συστηματική εξοικείωση των εκπαιδευτικών και μαθητών αλλά και του ευρύτερου κοινού με τα τεκμήρια της Συλλογής του Αρχείου Καβάφη.

Μια παράξενη γοητεία ασκεί αυτός ο εκπληκτικά ιδιόρρυθμος άνθρωπος και ποιητής Κ.Π. Καβάφης, «Ποιος άλλος Νεοέλληνας τ’ αξιώθηκεν αυτά;», παραλλάσσοντας μια φράση από ποίημά του («Ηρώδης Αττικός»). Και ας έγραφε ο ίδιος: «Aπ’ όσα έκαμα κι απ’ όσα είπα να μη ζητήσουνε να βρουν ποιος ήμουν» («Κρυμμένα»).

Και όμως ο ίδιος ο Καβάφης είχε σαφή επίγνωση της αξίας του και του ποιητικού του μεγέθους: «Εγώ είμαι ποιητής του μέλλοντος». Και τα χρόνια που κύλησαν τον δικαίωσαν, γιατί υπήρξε «βαθύτατα» Έλληνας, Ελληνικός, με την έννοια των ιδεωδών του διαιώνιου ελληνικού πνεύματος, της ελληνικής διάρκειας. «Είμαι κι εγώ Ελληνικός. Προσοχή, όχι Έλλην, ούτε Ελληνίζων, αλλά Ελληνικός». Στο ποίημά του, μάλιστα, με τίτλο «Επιτύμβιον Aντιόχου, βασιλέως Kομμαγηνής», αναφέρεται με έμφαση στο «Ελληνικός»: «Υπήρξεν έτι το άριστον εκείνο, Ελληνικός- / ιδιότητα δεν έχ’ η ανθρωπότης τιμιοτέρανž / εις τους θεούς ευρίσκονται τα πέραν».

Η εδραία αυτή πεποίθηση του Καβάφη στο «Ελληνικός» στάθηκε ο συνδετικός κρίκος του πεζού και ποιητικού έργου του με τη λαογραφία, τα δημοτικά τραγούδια και τη δημοτική γλώσσα. Ο Καβάφης ασχολήθηκε με συστηματικό και συνειδητό τρόπο με τη λαογραφία και το δημοτικό τραγούδι, κυρίως μέσω των δοκιμιακών και κριτικών του άρθρων. Παράλληλα, ενέταξε μέσα στην ποίησή του στοιχεία που ανήκουν στη λαογραφία και το δημοτικό τραγούδι. Και είναι αυτή μια πλευρά του ποιητή που γεννά ενδιαφέρον και περιέργεια.

Η σχέση του Καβάφη με τη Λαογραφία

Ο Καβάφης, από το «παρατηρητήριό» του στην Αλεξάνδρεια, παρακολουθούσε, ενημερωνόταν και γνώριζε από πολύ νωρίτερα κάθε τι που είχε σχέση με τη λαογραφία και τις λαογραφικές εκδόσεις. Μπορεί να μην φαίνεται το όνομά του γραμμένο στον πρώτο κατάλογο των μελών της «Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας», όπως αυτός παρατίθεται στον πρώτο τόμο του περιοδικού «Λαογραφία» του 1909, ίσως να μην ήθελε να δεσμευθεί ως «εταίρος» του περιοδικού, θα έπαιρνε, όμως, τη σειρά της Λαογραφίας στο σπίτι του. Το γεγονός πιστοποιείται αφενός από τη βιβλιοθήκη του που περιλάμβανε εκδόσεις λαογραφικού περιεχομένου και αφετέρου από την παραπομπή που κάνει κάποτε ο ίδιος στις βιβλιοκρισίες του σε διάφορα λαογραφικά βιβλία στα «Πεζά» του.

Σχετικά με τη βιβλιοθήκη του Καβάφη, ο Μιχάλης Περίδης, ο οποίος και την εξέτασε, κατά τα έτη 1941-1942, λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του ποιητή (1933), μας πληροφορεί: «Εξ άλλου, ο Καβάφης δεν ήταν βιβλιόφιλος με την έννοια του συλλέκτη βιβλίων. Εκείνο που τον ενδιέφερε ήταν να διαβάση το βιβλίο και όχι να το αποκτήση για τη βιβλιοθήκη του. Και δεν διέθετε πολλά μέσα κατά την περίοδο που την κατήρτιζε. Τίθεται, όμως, και ένα ζήτημα λεπτό. Η ύπαρξη απλώς μιας βιβλιοθήκης δεν μπορεί να πληροφορήση αν ο κάτοχός της εδιάβασε όλα τα βιβλία της και, προ πάντων, πώς τα διάβασε και ποιες ήταν οι αντιδράσεις του. Ευτυχώς που, μελετώντας ή διαβάζοντας τα βιβλία του, ο Καβάφης σχολίαζε μερικά ή σημάδευε περικοπές τους, και έτσι η επίσκεψη της βιβλιοθήκης του θα μας είναι θετικά χρήσιμη».

Ως προς τις βιβλιοκρισίες του για βιβλία λαογραφικού περιεχομένου που εμπεριέχονται στα «Πεζά», ενδεικτικά αναφέρουμε τις εξής, οι οποίες στάθηκαν αληθινή αποκάλυψη για τους λαογράφους: «Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού υπό Ν. Γ. Πολίτου», «Καρπαθιακά δημοτικά άσματα υπό Μ. Γ. Μιχαηλίδου». Τις δύο αυτές βιβλιογραφίες, τις πρόσεξε, μάλιστα, ο Ν.Γ. Πολίτης, ως αξιόλογες, και τις σημειώνει στη Βιβλιογραφία της «Ελληνικής Λαογραφίας» του, των ετών 1910-1920.

Η σχέση του Καβάφη με το δημοτικό τραγούδι και τη δημοτική γλώσσα

Ο Καβάφης σε ανέκδοτη επιστολή του προς τον Αλέκο Σεγκόπουλο, που έφερε στο φως ο μελετητής του Γ.Π. Σαββίδης, αποκαλύπτει τη στάση του απέναντι στο δημοτικό τραγούδι. Απόσπασμα της επιστολής παραθέτουμε στη συνέχεια (διατηρείται η ορθογραφία του πρωτοτύπου): «Ως συνέχειαν της χθεσινής ομιλίας μας για τα δημοτικά άσματα -πολύ σε συστείνω την ανάγνωσίν των· αλλά συνάμα σε καθιστώ προσεκτικόν ως προς τες παλαιές συλλογές, και τες δημοσιεύσεις δημοτικών ασμάτων εις παλαιά περιοδικά. Να προτιμάς τες νεότερες εκδόσεις. Τι εννοώ με παλαιά; Μα, επάνω κάτω -προ του 1880. Η παλαιές αυτές συλλογές και δημοσιεύσεις δεν είναι κακές ως υλικόν. Τουναντίον από αυτές αντλούμε. Αλλά για να γίνει χρήσις αυτών ωφέλιμη, πρέπει να ήμεθα άγρυπνοι επί της μορφής των στίχων· συχνά, είτε εξ αμελείας είτε εξ επιθυμίας του εκδότου να διορθώσει -κατά το αυθαιρέτως δοκούν, όχι κατά το επιστημονικώς διευκρινισθέν- μας δίδονται στίχοι λίαν πλημμελείς».

Ένα άλλο στοιχείο του ενδιαφέροντος του κριτικού–δοκιμιογράφου Καβάφη και πάντα στο πλαίσιο της σχέσης του με το δημοτικό τραγούδι αποτελεί «το σχέδιο εισαγωγής» σε μια συλλογή δημοτικών τραγουδιών για παιδιά. Η συλλογή αυτή, η οποία ανατέθηκε τελικά σε άλλον και εκδόθηκε ανώνυμα από τον «Εκπαιδευτικό Όμιλο της Αιγύπτου» (Ε.Ο.Α.), μολονότι δεν χρησιμοποίησε το σχέδιο εισαγωγής του Καβάφη, βασίστηκε, κυρίως, στη δική του επιλογή τραγουδιών. Στην εισαγωγή της ανθολογίας του ο Καβάφης εξηγεί για ποιο λόγο ο Ε.Ο.Α. συνέταξε μια συλλογή αποκλειστικά για μαθητές, με τούτα τα λόγια: «σκοπός [του] ήταν να κάμει ένα βιβλίο συμπαθητικόž μια ογκώδης συλλογή ίσως θ’ απέκρουε κάπως την μαθητική νεολαία, η οποία έχει μετρημένες τες ώρες της». Τονίζει, μάλιστα, ότι αν και «έγινε μια συλλογή για μαθητάς και όχι για φιλολόγους, δεν πάει να πει που οι λόγιοι στους οποίους ανέθεσε το έργον ο Όμιλος, δεν επεμελήθηκαν του κειμένου». Τέλος απαριθμεί τους λόγους για τους οποίους αυτή η συλλογή «κατορθώνει μιαν ωφέλεια». Εκείνο που αξίζει να προσεχθεί είναι ότι ο Καβάφης δεν περιορίζεται μόνο σε ένα απλό, γραμματολογικού ή λαογραφικού τύπου, ενδιαφέρον, αλλά θεωρεί ότι τα δημοτικά τραγούδια είναι ανώτερα και ένα «καλό εφόδιο» για τον έφηβο.

Στοιχεία σύνδεσης του Καβάφη με το δημοτικό τραγούδι δεν βρίσκουμε μόνο στη θεματική των ποιημάτων του, αλλά εγγράφονται στην ποίησή του τεχνικές και μορφολογικοί τρόποι που συναντάμε στο δημοτικό τραγούδι, λόγω της μαθητείας του σε αυτό. Με άλλα λόγια, ο Καβάφης γνωρίζει να αξιοποιεί, εκτός από τη θεματική, και τη μορφολογική και τεχνική σκευή του δημοτικού τραγουδιού. Τα σημαντικότερα τεχνοτροπικά στοιχεία του δημοτικού τραγουδιού, τα οποία χρησιμοποιεί η δύναμη του καβαφικού ποιητικού λόγου είναι η επανάληψη, ο επιμερισμός, η τριπλή κλιμάκωση, ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος στίχος, η συνίζηση, ο δρασκελισμός, η τομή στον δωδεκασύλλαβο δημοτικό στίχο, ενώ, παράλληλα, παραθέτει αυτούσια στίχους του δημοτικού τραγουδιού.

Ο Καβάφης σε επιστολή του προς την Κωνσταντινουπολίτισσα εξαδέλφη του Μαρίκα Τσαλίκη, η οποία του είχε στείλει «ως πρωτοφανές και αξιοπερίεργον» το «μαλλιαρό» προσκλητήριο γάμου της κόρης του Φώτη Φωτιάδη, Ελένης, με τον γιατρό Αλέξανδρο Παππά, απαντά με πολύ εύγλωττο τρόπο, υποστηρίζοντας τη δημοτική γλώσσα (στο απόσπασμα της επιστολής διατηρείται η ορθογραφία του πρωτοτύπου): « Μερικοί -από τους οποίους είμαι και εγώ- διστάζουν να θυσιάσουν ολόκληρη την καθαρεύουσα, δεν στέργουν να καταδικάσουν όλην την γλωσσικήν εργασία ενός αιώνος (και περισσότερον ενός αιώνος), και είναι πρόθυμοι να παραδεχθούν όχι μόνον λέξεις (στην γνησία τους μορφή) της αρχαίας, αλλά και γραμματικούς της τύπους όταν η λέξεις και οι τύποι αυτοί τους φαίνονται ή που επέρασαν στην ομιλία των πόλεων, ή που συντείνουν εις τον πλουτισμόκαι εις τον ωραϊσμό του ελληνικού λόγου. […] Αλλά ο αποχωρισμός από τη δημοτική έγινεν ήδη προ πολλών γενεών εμείς δε τώρα επιστρέφοντες στην δημοτική γλώσσα είμεθα προσκυνηταί, προσκυνηταί ευλαβείς και συγκινημένοι, που μπαίνουν μες σε τέμενος, και θα βγάλουμε, βέβαια, όλα τ’ άτεχνα στολίδια και τα περιττά ντύματα που το ασχημίζουν, αλλά χωρίς βία και χωρίς προκαταλήψεις μην τύχει και δεν διούμε και μες στο σωρό απορρίψουμε –οι ανόητοι- καμμιά μαλαματένια λήκυθο ή κανένα κιβώτιο από λαμπρό σεντέφι».

Η διαρκής και ενδελεχής συναναστροφή του Καβάφη με τα κείμενα της δημοτικής παράδοσης επιβεβαιώνεται και από τη σύνταξη ενός «Λεξικού», στο οποίο ο «εκλεκτικός στη συλλογή» Αλεξανδρινός ποιητής κατέγραφε, όταν συναντούσε «κάποια λέξι έμορφη ή εκφραστική» ή «χρήσιμη (και κάπως ασυνήθιστη)». Πρόκειται για μια χρηστική συλλογή 530 ελληνικών λέξεων. Το πολλαπλό ενδιαφέρον της χρηστικής αυτής συλλογής, κατά τον Γ.Π. Σαββίδη, διαφαίνεται « Όχι μόνο για την γλωσσική και γραμματολογική υποδομή της ποίησής του, μα και ως ουσιαστική, αν και ερασιτεχνική, συμβολή στην λεξικογραφία μας».

Λόγος ακροτελεύτιος

Αναστοχαζόμενη τα λόγια του Παύλου Νιρβάνα ότι: «Για το κριτικό αντίκρισμα ενός έργου τέχνης φαντάζομαι ο καθένας έχει τον δικό του τρόπο. Άλλοι πρώτα κρίνουν και ύστερα αγαπούν, άλλοι πρώτα αγαπούν ένα έργο τέχνης και ύστερα προσπαθούν να βρουν τον λόγο της αγάπης τους», βρίσκω τον εαυτό μου στη διαπίστωση ότι η αγάπη μου στον Αλεξανδρινό ποιητή, τον ποιητή του τόπου της καταγωγής μου, με γυρίζει πολύ τακτικά στην ποίησή του και πάντα αναζητώ εκεί τον άνθρωπο.

Επίκαιρος παρά ποτέ ο Καβάφης, ο οποίος μας καλεί στα νάματα της παράδοσής μας και αυτή την ταυτότητα να προσκομίσουμε στην Ευρώπη των λαών, σύμφωνα με την επιδίωξή της «Ευρωπαϊκός πολιτισμός με εθνικές ταυτότητες».

Καταλήγοντας, στόχος του παρόντος άρθρου δεν είναι να οδηγήσει σε μια εξαντλητική εξέταση της σχέσης του Καβάφη με τη λαογραφία, το δημοτικό τραγούδι και τη δημοτική γλώσσα. Μένει πάντα ανοικτή η έρευνα. Απλώς, να φωτίσει, έστω και ελάχιστα, τη σχέση αυτή, που γεννά «μια φιλολογική «περιέργεια», ανάβοντας κάποια από τα σβησμένα κεριά των ημερών της ζωής του...

Η Μεταξούλα Μανικάρου είναι φιλόλογος, Διδάκτωρ «Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» και Μεταδιδάκτωρ «Παιδικής Λογοτεχνίας». Διδάσκει στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. https://independent.academia.edu/MetaxoulaManikarou

Το διαβατήριο του Κ.Π. Καβάφη («Επάγγελμα Ποιητής») με διπλή χρονολογία γέννησης (και οι δύο λανθασμένες!)

Η υπογραφή του Καβάφη, όπως οριστικοποιήθηκε από το έτος 1904 κ.ε.

Πινακίδα στην είσοδο του σπιτιού του Καβάφη

Αλεξάνδρεια: Για τον Καβάφη είναι ένα πλάσμα αγαπημένο… Εκεί γεύτηκε

τις ηδονές του, εκεί γνώρισε τους θριάμβους του και τις αποτυχίες του,

εκεί διέτρεξε τους κινδύνους του, εκεί αξιώθηκε, με τον τρόπο του,

τη δική του «αμίμητη» ζωή (Μ. Γιουρσενάρ)

Η λάμπα αυτή είναι τοποθετημένη στην είσοδο του σπιτιού του Καβάφη, εις ανάμνησιν της λάμπας που άναβε ο ποιητής     

Επιχρωματισμένο σκίτσο του Σόφο (Σοφοκλής Αντωνιάδης)

Γιάννης Ρίτσος, «Η λάμπα του»

Η λάμπα είναι ήρεμη, καλόβοληž την προτιμάει

από άλλους φωτισμούς. Ρυθμίζει το φως της

ανάλογα με τις ανάγκες της στιγμής, ανάλογα

με την αιώνια, ανομολόγητη επιθυμία […]

Φωτογραφία του Κ.Π. Καβάφη σε ηλικία περίπου 65 ετών, στο σαλόνι του σπιτιού του

Σκίτσο του Κωνσταντίνου Μαλέα με ιδιόχειρη αφιέρωση (1923)

Πορτρέτο του Κ. Π. Καβάφη από τη ζωγράφο Θάλεια Φλώρα-Καραβία (1926)

Χαλκογραφία του Γιάννη Κεφαλληνού (1921), δημοσιευμένη στο μεταθανάτιο αφιέρωμα στη «Νέα Εστία» 158 (15 Ιουλίου 1933). Το πορτρέτο κοσμεί τη δίτομη έκδοση των αναγνωρισμένων ποιημάτων από τις εκδόσεις «Ίκαρος», σε επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδη

Νίκος Εγγονόπουλος, Προσωπογραφία του Κ.Π. Καβάφη (1948)

Γιώργος Ιωάννου, Κ. Π. Καβάφης (σχέδιο)

Σκίτσο της Χαρίκλειας Αλεξανδρίδου (αργότερα και Στεφανοπούλου), Ο Καβάφης στον Όλυμπο (Οκτώβριος 1932)

Τιτίνα Χαλματζή, Εικονογράφηση εμπνευσμένη από του ποίημα του Κ.Π. Καβάφη

«Περιμένοντας τους βαρβάρους».

Γιάννης Ψυχοπαίδης, Εικονογράφηση εμπνευσμένη από το ποίημα του Κ.Π. Καβάφη «Τρώες» (2013)

Αλέκος Φασιανός, Εικονογράφηση εμπνευσμένη από του ποίημα του Κ. Π. Καβάφη «Κεριά»

Παναγιώτης Γράββαλος, Εικονογράφηση εμπνευσμένη από του ποίημα του Κ.Π.

Καβάφη «Ένας γέρος» (1933)

Αλίμονο αν έβλεπε σε ποιήματά του τυπογραφικό λάθος. Ένα πνεύμα ή ένα κόμμα, ένα ψηφίο πιο λεπτό ή πιο χοντρό από τ’ άλλα, μπορούσαν να τον αναστατώσουν. Με τη σειρά του αναστάτωνε το τυπογραφείο Κασιμάτη και Ιωνά (εκεί τύπωνε τα φεϊγβολάν) από τους ιδιοκτήτες ως τον ανεύθυνο στοιχειοθέτη. Φανταστείτε τον θυμό του, όταν το λάθος ήταν σοβαρό.

Αγγελτήριο θανάτου του Κ.Π. Καβάφη

Γιάννης Ψυχοπαίδης, Το κρεβάτι στο ελληνικό νοσοκομείο της Αλεξάνδρειας όπου πέθανε ο Καβάφης. Φαίνεται το μπλοκ και το μολύβι που μεταχειριζόταν για να απαντάει στους επισκέπτες (2013)