Γράφει η Μεταξούλα Μανικάρου

Λίγα βιοεργογραφικά για τον Ανδρέα Καρκαβίτσα

Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας (Λεχαινά, 12 Μαρτίου 1865 – Μαρούσι, 24 Οκτωβρίου 1922), υπήρξε ένας από τους τρεις μεγάλους εκπροσώπους της ηθογραφίας, μαζί με τους Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και Γεώργιο Βιζυηνό. Ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στη γενέτειρά του και στην Πάτρα. Στο τέλος του 1882 εγγράφηκε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, από όπου αποφοίτησε πέντε χρόνια αργότερα με τον τίτλο του «διδάκτορα Ιατρικής».

Στα Γράμματα είναι γνωστός με τη συλλογή διηγημάτων του Λόγια της Πλώρης, τα οποία εκδόθηκαν για πρώτη φορά από το  Τυπογραφείον της Εστίας, το 1899. Στο έργο αυτό περιλαμβάνει τις εμπειρίες του ως υγειονομικού γιατρού στο ατμόπλοιο «Αθήναι», με το οποίο ταξίδεψε στα παράλια της Μικράς Ασίας και του Εύξεινου Πόντου, αλλά και της ευρύτερης Μεσογειακής λεκάνης. Η επιλογή του τίτλου της συλλογής δεν είναι τυχαία. Είναι τα λόγια που αντάλλασσαν μεταξύ τους οι ναυτικοί και οι θερμαστές στα διαμερίσματά τους που  βρίσκονταν στην πλώρη. Στα διηγήματα αυτά καθρεφτίζονται οι δυσκολίες, οι κακουχίες, η αβεβαιότητα, το άγνωστο της ζωής των ναυτικών του τέλους του 19ου αιώνα. Και όμως, το εσωτερικό δράμα των ηρώων δεν στάθηκε ικανό να απομακρύνει τον Έλληνα από το υγρό στοιχείο, μια σχέση θεμελιωμένη στη μακραίωνη ιστορία της χώρας.

Ποια ήταν η Μαρία η Πενταγιώτισσα;

Η Μαρία Δασκαλόπουλου, γεννημένη στο χωριό Πενταγιοί Φωκίδας και γνωστή με το όνομα Μαρία η Πενταγιώτισσα ή Μαρίτσα Πενταγιώτισσα (1821-1885), υπήρξε Ελληνίδα καλλονή, θρυλική για την ομορφιά της, θελκτική και λυγερόκορμη, αλλά και για τα ερωτικά της σκάνδαλα που αναστάτωναν την ορεινή Φωκίδα, κατά την εποχή της βασιλείας του Όθωνα. Μια μοιραία γυναίκα, ιδιαίτερα όμορφη και δυναμική για τα δεδομένα της εποχής της. Ο πατέρας της λέγεται πως ήταν γραμματοδιδάσκαλος, εξ ου και ο χαρακτηρισμός της σε δημοτικό τραγούδι «μωρή δασκαλοπούλα». Από τα νεανικά της χρόνια διασώθηκαν μόνο διάφορες παραδόσεις και θρύλοι, ενώ η ιστορία της αποτέλεσε πηγή έμπνευσης συγγραφέων, θεατρικών έργων, κινηματογραφικών ταινιών αλλά και ποιημάτων.

Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας για τη Μαρία Πενταγιώτισσα

Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας στην εφημερίδα Εστία (τχ. 711, 15 Αυγούστου 1889) δημοσιεύει κείμενό του με τίτλο «Μαρία η Πενταγιώτισσα». Αρχικά παραθέτει το γνωστό δημοτικό τραγούδι «Στα Σάλωνα σφάζουν τραγιά -Μαρία ΙΙενταγιώτισσα- / και ’ς το Χρισσό κριάρια -μαρή Δασχαλοπούλα! / Και ’ς τής Μαρίας την ποδιά -Μαρία Πενταγιώτισσα! / σφάζονται παλληκάρια -μαρή Δασχαλοπούλα!». Για το δημοτικό τραγούδι γράφει τα εξής: «Δεν υπάρχει καθ’ όλην την Ελλαδα χωρίον εν τω οποίω να μη ακούωνται συχνάκις οι στίχοι ούτοιž και δεν ευρίσκεται Έλλην και των μάλλον άγευστων της εθνικής ημών Μούσης, ο οποίος να μην ετραγούδησε κατά τας ευθύμους ώρας του την ιδανικήν σχεδόν Μαρίαν την Πεταγιώτισσαν».

Και σχολιάζει ότι το χαριτωμένο τραγούδι προξενεί ποικίλες αντιφατικές αντιδράσεις. Τα παλληκάρια είτε προσπαθούν να φανταστούν την έξοχη καλλονή είτε δεν εύχονται να αποκτήσουν τέτοια σύζυγο ή αδερφή. Οι λυγερές ζηλεύουν ή κοκκινίζουν ακούγοντας το όνομά της. Οι γέροντες είτε κουνούν το κεφάλι τους και λυπούνται τους πατέρες των άτυχων νέων είτε αναφέρονται σε αυτήν με περισσή περιφρόνηση και κάποτε με κατάρα. 

Στη συνέχεια, ο Καρκαβίτσας, βασιζόμενος παράλληλα και στην προφορική παράδοση, παραθέτει αυτούσιο τον έκλυτο βίο της Μαρίας Πενταγιώτισσας. Αξιοσημείωτο είναι ότι δεν προβαίνει μόνο σε μια απλή καταγραφή γεγονότων πληροφοριακού χαρακτήρα, αλλά εμβαθύνει στην ψυχοσύνθεση και προσωπικότητα της ηρωίδας. Αναζητά, δηλαδή, τα αίτια της συμπεριφοράς της και διατυπώνει τη δική του θέση και ερμηνεία πάνω στα συμβάντα.

Η λεπτομερής περιγραφή της εντυπωσιακής εξωτερικής εμφάνισης της Μαρίας και η έμφαση στην ασύγκριτη ομορφιά της δίνονται με τα ακόλουθα λόγια: «Η Μαρία από μικρή ήρχισε να δεικνύει σημεία ζωηράς και ανυποτάκτου καλλονής· εγένετο δε προ πάντων ονομαστή καθ’ όλην την κωμόπολιν δια τους οφθαλμούς της, τους μεγάλους, κρασογάλανους οφθαλμούς της, οι οποίοι ετόξευον εις τον ατενίζοντα αυτούς, ρεύμα τι θαμβούν και μαγεύον ωσεί οφθαλμοί Γοργόνος [...] Αλλά με τον καιρόν οι οφθαλμοί της Μαρίας ήρχισαν να συμπληρώνται και δι’ άλλων χαρίτων. Η φύσις η μεγάλη αυτή και ακριβής καλλιτέχνις εγνώριζεν ότι τα πολυτελή εκείνα και σαπφείρινα πετράδια θ’ ανεδείκνυντο λαμπρότερα τιθέμενα εντός ωραίας θήκης και εκάλλυνεν αφθόνως το μελαχρινόν και ολίγον επίμηκες πρόσωπόν της, διέγραφεν εκφραστικωτάτας γραμμάς επ’ αυτού, εχάραττε καμαρωτάς καμαρωτάς τας πλούσιας οφρύς, ανεδάσου το μεσόφρυον, επλούτιζε δια μαυροτάτων και αφθόνων βοστρύχων την κόμην, έχυνεν ως εις Φειδίου τύπον τον τράχηλον, κατεστρογγύλου τους βραχίονας, εσμίλευεν εν ακριβεί αρμονίαν τον κορμόν, περιέσφυγγε την οσφύν και κατέχεεν εφ’ όλου του σώματος της γυναικός πλαστικότητα και χάριν τοιαύτην, ώστε να υποφαίνεται και μ’ όλον τον σκληρόν και ακαλλώπιστον όγκον της εγχωρίου ενδυμασίας της».

Στη θέα της Μαρίας τα παλληκάρια «δαιμονίζονται» για αυτήν.  Και άρχισαν άφοβα τις ερωτικές τους επιθέσεις, τα χαμόγελα, τα περιπαθή βλέμμα και τα τραγούδια. Η ίδια, ορφανή από γονείς και με τα αδέλφια της να ζουν μακριά, δεν είχε κανέναν να τη συγκρατήσει και να την ελέγξει.  Εξάλλου, όπως παρατηρεί ο συγγραφέας, ήταν «εκ των γυναικείων εκείνων χαρακτήρων τους οποίους η φύσις προορίζει δια την συμπάθειαν και τον θαυμασμόν των ανθρώπων, οπωσδήποτε και αν φερθώσιν εν τη κοινωνία».

Πρόκειται, δηλαδή, για μια γυναίκα δυναμική, αποφασιστική και ανεξάρτητη, που αντιστρατεύεται τις θρησκευτικές και ηθικές επιταγές της μικρής της κοινωνίας. Η καλλονή εκείνη, λειτουργώντας με βάση το συναίσθημα και μόνο, ήρθε «να καταρρίψει τας προλήψεις, να καταπατήσει τας αγίας παραδόσεις, να διαφθείρει τας εν φόβω Θεού και οικογενείας ανετεθραμμένας εκείνας ψυχάς [...]».

Λόγω του ανήθικου και ελευθέριου χαρακτήρα της, συνάπτει σχέση με τον Τουρκάκη,  τον καλύτερο φίλο του αδερφού της, του Αθανάση. Ο Αθανάσης, νιώθοντας ότι ο στενός του φίλος επιβουλεύτηκε την τιμή του, παραμονεύει το παράνομο ζευγάρι, επιτίθεται, εκτός εαυτού, στο ζευγάρι και κατορθώνει να τραυματίσει σοβαρά την αδερφή του, τη Μαρία. Η Μαρία, όμως, αντί να συνετιστεί και να υποταχτεί στη θέληση του αδερφού της, συνεχίζει την παράνομη συμπεριφορά της και επιθυμεί να εκδικηθεί τον αδελφό της. «Η Μαρία έμεινεν επί αρκετάς ημέρας κλινήρης εκ των κτυπημάτων του Αθανάση. Ότε όμως ηγέρθη και επανείδε τον εραστήν της αι πρώται της λέξεις ήσαν η καταδίκη του αδελφού της. - Θέλω να πιω αίμ’ απ’ το Θανάση· τω είπε μετ’ εξάψεως». Τελικά, η Μαρία, με «πειστικήν εκείνην ευγλωττίαν τών οφθαλμών, την διαβολικήν εκείνην ευγλωττίαν», πείθει τον εραστή της να προβεί στο έγκλημα.

Ο Καρκαβίτσας παραθέτει την αντίδραση της Μαρίας στο γεγονός της δολοφονίας του αδερφού της, με μια χαρακτηριστική σκηνή, κατά την οποία η Μαρία, χωρίς ίχνος τύψεων και ενοχών, καθαρίζει, τακτοποιεί προσεκτικά και με αξιοσημείωτη ψυχραιμία και ψυχρότητα τα ρούχα του σκοτωμένου αδελφού της, καθώς και το όπλο του εγκλήματος. «Ο Τουρκάκης, ως μυθολογικός ήρως ηυτύχησε να προσφέρη εις την ανήσυχον ερωμένην του τα ενδύματα και τα τσαπράζια τού αδελφού της καθώς και τον καταιματωμένον πέλεκυν, του εγκλήματος το όργανον. Η Μαρία εδέχθη αυτόν μετ’ αφάτου χαράς, έπλυνε το αίμα από του πελέκεως, εδίπλωσε τα ενδύματα και τα τσαπράζια και επιμελώς όλα μαζί τ’ απέκρυψεν εντός του κιβωτίου της».

Όταν το έγκλημα αποκαλύφθηκε στη στυγερή και αληθινή του όψη, οι δράστες φυλακίστηκαν στις φυλακές της Λαμίας. Αλλά και η καλλονή της Μαρίας φέρνει και άλλα δυστυχήματα. «ο δεσμοφύλαξ, τεσσαρακοντούτης ανήρ, συνέλαβε σφοδρότατον έρωτα προς αυτήν. Η λυγερή, πανούργος γυνή, επρότεινε εις αυτόν ότι θα συγκατένευε να τον υπανδρευθή εάν ούτος εφρόντιζε να την απαλλάξη της κατηγορίας». Τελικά, ο δεσμοφύλακας δέχεται με μεγάλη χαρά την πρόταση και σε στιγμή μεγάλου πάθους φαρμακώνει τη σύζυγο και το τέκνο του, για να μην σταθούν εμπόδιο στον σκοπό του.

Κατά την δίκη που έγινε στο Μεσολόγγι, οι δικαστές δεν βρήκαν αρκετές αποδείξεις και αθώωσαν τους κατηγορούμενους. Η Μαρία, αθετεί τον λόγο της προς τον δεσμοφύλακα, επιστρέφει στην πατρίδα της «πάντοτε εύχρους, πάντοτε ωραία, αλλά και πάντοτε τρελλή», αγνοεί την κατάκριση του κοινωνικού της περίγυρου και διάγει ακόμη πιο ελεύθερο βίο. Και σημειώνει ο Καρκαβίτσας: «Οι συμπατριώται τής Μαρίας ίνα στιγματίσωσι καλλίτερον την διαγωγήν της, θέλοντες να παραδώσωσιν εις αιώνιον ανάθεμα τα κακουργήματά της, έκαμαν ευθύς το τραγούδι της». Στη συνέχεια, ο συγγραφέας παραθέτει αυτούσιο το τραγούδι της.  

Στα Σάλωνα σφάζουν τραγιά και στο Χρισσό κριάρια,

Και στης Μαρίας την ποδιά σφάζονται παλληκάρια.

Κλείσε τα παραθύρια σου και σκέπασ’ τη φωτιά σου.

Να μη φανεί ο ασίκης σου οπ’ έχεις στην ποδιά σου.

Τι ν’ το κακό οπώκαμες στο δόλιο το Θανάση;

Τον αδερφό σου σκότωσες τον Τούρκο για να πάρης.

Στον Κάρκαρο τον έρριξες, στον Κάρκαρο τον ρίχνεις.

Κανείς δεν κάν’ απόφασι να ’μπη για να τον βγάλη

Ο Γιάννης κάν’ απόφασι να μπη και να τον βγάλη.

Παίρνει πεντάδιπλα σκοινιά με δεκαοχτώ φανάρια.

Σαν μπήκε και τον έβγαλε στο αίμα βουτηγμένον

και η Μαρία λιγοψυχά και πέφτει να πεθάνη.

- Τίνος τα λες αυτά Μαριά και τουρκοπιστεμμένη;

Εσύ ’σουν που τον σκότωσες και τώρα θα τον κλάψης;

Ενδιαφέρον και εύστοχο το τελικό σχόλιο του Καρκαβίτσα ως προς το πώς πέρασε το τραγούδι στη συνείδηση των μεταγενεστέρων, στη μνήμη των οποίων έμεινε μόνο «το εύγραμμον πρόσωπον, το χυτόν ανάστημα, οι εύγλωττοι οφθαλμοί, η αμύθητος χάρις ως ιδανικός τύπος της λυγερής και ο προς αυτήν έξοχος ύμνος» και τα παλληκάρια και οι λυγερές των χωριών τραγουδούν πάντοτε μόνον τους δύο πρώτους στίχους του.

«Το πρώτον δίστιχον είνε ο ύπατος προς την γυναικείαν καλλονήν έπαινος- οι δε λοιποί στίχοι απειρόκαλλος καταγγελία τού παραπτώματος της Μαρίας. Αλλ’ όπως πάντοτε κατά τους κανόνες της φύσεως συμβαίνει, παν ό,τι μέγα και έξοχον, εκείνο μόνον ν’ ανθίσταται εις την πάροδον του χρόνου, το παράπτωμα της λυγερής σχεδόν ελησμονήθη ήδη. […] Αι έξοχοι καλλοναί όπως και τα έξοχα πνεύματα δεν υποβάλλονται εις τους τετριμμένους τύπους των κοινών θνητών, αλλ’ επιβάλλουσι τους ιδικούς των. Και η Μαρία ηδυνήθη να δεσπόση των συγχωριανών της, η δ’  ανάμνησις της καλλονής της εφυγάδευσεν την ανάμνησιν του παραπτώματος».

Την ίδια άποψη για την Πενταγιώτισσα φαίνεται να έχει σχηματίσει και ο Κωστής Παλαμάς στο πολύστιχο ποίημά του «Μαρία η Πενταγιώτισσα», το  έτος 1890, αφιερωμένο στον Καρκαβίτσα. Στο παλαμικό ποίημα υμνούνται τα χαρίσματα, η ακατάλυτη και ανυπέρβλητη ομορφιά, τα κάλλη της Μαρίας, που προκαλούν τον θαυμασμό.  

Κωστής Παλαμάς, «Μαρία η Πενταγιώτισσα»

Στον Καρκαβίτσα

Στα Σάλωνα σφάζουν αρνιά και στο Χρυσό κριάρια

και στης Μαρίας την ποδιά σφάζονται παλικάρια.

(Δημοτικό τραγούδι)

[…] Μ’ ένα λαμπρόφωτο γύρω στεφάνι

Η Πενταγιώτισσα μπροστά μου εφάνη.

Δεν την αλλάξανε τα καταχθόνια.

Πανώρια αγέραστη, ξάστερη, αιώνια.

Σαν να την έκαμε στον Άδη κάτου

Ο Χάρος, δούλος της, βασίλισσά του.

Ίδια, παράδεισος, κόλασις, ίδια![...]

Ω Πενταγιώτισσα τι θες ακόμα;

Πες μου, δε σ’ έλιωσε το μαύρο χώμα;

Το τέλος της Μαρίας Πενταγιώτισσας

Η ιστορία της Πενταγιώτισσας έλαβε θρυλικές διαστάσεις και η φήμη της παρέμεινε ζωντανή, γεγονός που επιβεβαιώνει και η δημοσίευση της είδησης του θανάτου της μαζί με μια σύντομη έκθεση του βίου της στην εφημερίδα Εστία, το έτος 1896.  Το κείμενο έχει ως εξής:

«Κάποιος επιστέλλει εις την ‘‘Πρωίαν’’ εκ Δωρίδος ότι απέθανεν προ τινός εις το χωρίον Παλαιοκάτουνον εν ηλικία 60 ετών η περίφημος Μαρία η Πενταγιώτισσα. Η γυνή ήτις ενέπνευσε το γνωστόν δημοτικόν άσμα και τον Καρκαβίτσαν να γράψη θαυμάσια την ιστορίαν της, τον δε Παλαμάν να την εξυμνήσει δια στίχων μέσα εις τους οποίους εφρικιά ο έρως προς το αγέρωχον κάλλος, δεν εγνωρίζομεν ότι έζη ακόμη. ‘‘Στα Σάλωνα σφάζουν αρνιά και στο Χρυσό κριάρια. Και στης Μαρίας την ποδιά σφάζονται παλληκάρια’’. Είναι ένα από τα δημοφιλέστερα άσματα του ελληνικού λαού, το οποίον ενέπνευσε το κάλλος και ο δραματικός βίος της Μαρίας. Εγγενήθη εις το χωρίον Πενταγιοί του δήμου Κροκυλίου της Δωρίδος και ήτο θυγάτηρ Δασκαλοπούλου τινός έχοντος και έτερα δύο τέκνα, την Ελένην και τον Θανάσην. 

Μετά τον θάνατον του πατρός και της μητρός η Μαρία εκ των πολλών μνηστήρων εξέλεξε κάποιον Τουρκάκην το οποίον και εισήγαγε λάθρα εις την οικίαν της παραβαίνουσα ούτω τα χρηστά και αγνά ήθη του επαρχιακού λαού.  Υπό του Τουρκάκη αυτού εφονεύθη ο αδερφός της Θανάσης κατά προτροπήν της Μαρίας θελησάσης να τον εκδικηθή, διότι την έδειρεν ένεκα των προς τον Τουρκάκην αθεμίτων σχέσεών της.

Εδικάσθησαν αμφότεροι και εφυλακίσθησαν. Μετά την αποφυλάκισιν η Μαρία κατέφυγεν εις Παλαιοκάτουνον όπου ενυμφεύθη χήρον τινά Αρμάγον καλούμενον μεθ’ ου έζησεν μέχρι του θανάτου της.

Και εν τω εσχάτω γήρατι αυτής η Μαρία διετήρει ανεξάλειπτα τα ίχνη της καλλονής της, τα οποία δεν ηδυνήθησαν να εξαλείψουν, ούτε οι τύψεις της συνειδήσεως, ούτε αι λύπαι, ούτε η περιφρόνησις την οποίαν εδείκνυον προς αυτήν οι συμπατριώται της δια το ελευθέριον παρελθόν της».

Ο αντίκτυπος της ιστορίας της Μαρίας Πενταγιώτισσας στην Τέχνη

Η ιστορία της Μαρίας της Πενταγιώτισσας, γνωστή σε όλη την Ελλάδα, άρχισε έτσι να κινείται στα όρια του θρύλου, γνωρίζοντας δεκάδες ερμηνείες και παραλλαγές από συγγραφείς, λαϊκούς τραγουδιστές, το Θέατρο, τον Κινηματογράφο, τη λαϊκή ζωγραφική. Εκτός από τον Ανδρέα Καρκαβίτσα και τον Κωστή Παλαμά, έγραψαν ο Παύλος Νιρβάνας, ο Δημήτριος Καμπούρογλου (κυρίως για τα τελευταία χρόνια της ζωής της).  Η ζωή της Μαρίας έγινε ταινία: Μαρία Πενταγιώτισσα ταινία του Αχιλλέα Μαδρά (1928), Μαρία Πενταγιώτισσα, ταινία του Κώστα Αδρίτσου με πρωταγωνίστρια την Αλίκη Βουγιουλάκη (1957), Κόρη της Πενταγιώτισσας, ταινία του Ιωάννη Τέμπου (1967). Επίσης, θεατρική παράσταση: Μαρία Πενταγιώτισσα, του Νιρβάνα, Μαρία Πενταγιώτισσα, του Μποστ.

Μπορείτε να δείτε ένα επεισόδιο αφιερωμένο στον θρύλο της ΜΑΡΙΑΣ της ΠΕΝΤΑΓΙΩΤΙΣΣΑΣ εδώ

Μαρία Πενταγιώτισσσα

Μαρία Πενταγιώτισσα, πόστερ του φιλμ (3 Ιανουαρίου 1927)

Βιβλίο του Δημήτρη Γιαννουκάκη, «Μαρία Πενταγιώτισσα.

Η αφέντρα του πάθους»

Βιβλίο του Δημήτρη Γιαννουκάκη, «Μαρία Πενταγιώτισσα.

Η αγέρωχη λησταρχίνα αντιμέτωπη με τον έρωτα και την αιχμαλωσία»

Ποιά είναι η Μεταξούλα Μανικάρου

Η Μεταξούλα Μανικάρου είναι φιλόλογος, συγγραφέας, Διδάκτωρ «Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» και Μεταδιδάκτωρ «Παιδικής Λογοτεχνίας». Διδάσκει στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. εδώ