Γράφει ο Γεράσιμος Α. Ρηγάτος

Ιατρός-συγγραφέας, άμ. επικ. καθηγητής Ιατρικής και επιτ. δρ. Παιδαγωγικού Τμήματος Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αθηνών

Παρά την επικρατούσα ανισότητα των φύλων και την πολλαπλή καταπίεση της γυναίκας και κατά τον 19^ο αιώνα, πάντα υπήρχαν γυναίκες που έπαιζαν σημαντικό ρόλο όχι μόνο στην καθημερινότητα και τον κοινωνικά προσδιορισμένο ρόλο τους, αλλά  και σε αξιομνημόνευτες έκτακτες περιστάσεις. Η Επανάσταση του 1821 ήταν μία από τις περιόδους αυτές. Οι  γυναίκες εκτός από το σπίτι, τα χωράφια, την τεκνοποίηση κ.λπ. πήραν πρωτοβουλίες και κέρδισαν ρόλους που καταγράφτηκαν όχι μόνο στην εθνική, αλλά και στην κοινωνική ιστορία. Εκτός από την Ιστορία τέτοια γεγονότα καταγράφονται και στο λαϊκό λόγο, αλλά και στη λογοτεχνία της εποχής.

Το δημοτικό τραγούδι «Της Δέσπως», συζύγου του Γεωργάκη Μπότση, αναφέρεται στην όχι σπάνια εμπλοκή σε μάχες. Η Δέσπω με δέκα ακόμα συγγενείς της (νύφες, θυγατέρες, εγγόνια) πολεμούν σκληρά κατά των Τούρκων. Κι όταν καταλάβουν ότι η μάχη χανόταν, στη μεταξύ τους συνεννόηση, αποφασίζουν να ανατιναχθούν πυροδοτώντας το μπαρούτι που τους είχε απομείνει. Από άλλη «φάρα» Σουλιώτισσα αλλά με ανάλογο φρόνημα, η Μόσχω Τζαβέλα, σύζυγος του Λάμπρου, με 400 Σουλιώτισσες, πολέμησε τον Αλή πασά. Ενώ η Δέσπω Φώτου Τζαβέλα θαυμάστηκε για την τόλμη και τη δεξιότητα της στις μάχες όπου υπηρέτησε ως αξιωματικός στο πολεμικό σώμα του συζύγου της.

Οι γυναίκες του Μεσολογγιού όσες δεν είχαν τη δύναμη να βγουν ένοπλες κατά την Έξοδο, πολέμησαν ταμπουρωμένες σε οχυρές θέσεις ως τον ομαδικό αυτοκτονικό θάνατο πυροδοτώντας την πυριτιδαποθήκη. Αλλά και πριν την πτώση δεν τις απασχολούσε μόνο να βρουν ένα σπυρί σιτάρι να το δώσουν στα παιδιά τους ή να φτιάξουν φαγητό από μη φαγώσιμα υλικά για να σιτίσουν τους άντρες τους, ή να συμβάλλουν στην αποκατάσταση των γκρεμισμένων τειχών. Γράφει ο Δημ. Φωτιάδης:

«Κουκουλωμένες με τη μαντήλα στο κεφάλι πηγαίνουν πίσω από τις ντάπιες (προμαχώνες) και μαζεύουν τα βόλια του εχθρού και τα δίνουν στην Επιτροπή να τα ξαναχύσει. Κουβαλάνε ξύλα και χώμα και παίρνουν την τσάπα και το φτυάρι στο χέρι. Παρηγοράνε τους λαβωμένους, μοιρολογάνε τους σκοτωμένους και κάνουν ότι μπορούν για τους αγωνιστές μέσα στη μαύρη φτώχεια που τους δέρνει…».

Η Μανιάτισσα Σταυριάνα Σάββα, σύζυγος Γεωργίου Σάββα, από το Παρόρι Λακωνίας (1772-1868), πολέμησε στην πολιορκία της Τριπολιτσάς, στο Βαλτέτσι, στα Τρίκορφα, στη Βέργα και αλλού. Διοικούσε δικό της στρατιωτικό σώμα από γυναίκες, ασκέρι ενταγμένο στο σώμα του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη, και δεν ζήτησε ποτέ αμοιβή!

Αν και οι επίσημοι ιστορικοί των προηγουμένων δεκαετιών είχαν πολύ λίγο ασχοληθεί με τη συμμετοχή των γυναικών στα πολεμικά γεγονότα του 1821, σήμερα αναζητούνται όσα στοιχεία έχουν διασωθεί γι’ αυτές και μπορούν να δημοσιευθούν. Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι οι γυναίκες που έμπαιναν στον πόλεμο φορούσαν σε κάποιες περιπτώσεις ανδρικά ρούχα, ώστε να μη ξεχωρίζουν από τους άλλους πολεμιστές και να μην εκθέτουν τον εαυτό τους σε ανεπίτρεπτες κι επικίνδυνες ενέργειες. Έχουμε διάφορες συναφείς αναφορές σε δημοτικά τραγούδια: «Ποιος είδε την Αδριανή/ στα κλέφτικα ντυμένη…».

Οι υγειονομικές και θεραπευτικές ανάγκες

Κατά την περίοδο των περί την Επανάσταση χρόνων ήταν φυσικό να υπάρχουν αυξημένες υγειονομικές και θεραπευτικές ανάγκες. Τα λοιμώδη νοσήματα, είτε κατά μεμονωμένα κρούσματα είτε  κατά επιδημικά κύματα, προκαλούσαν μεγάλο αριθμό ασθενών, αλλά ήταν υπεύθυνα και για πολλούς θανάτους. Η τροφή ήταν ανεπαρκής, συχνά δε ακατάλληλη. Δεν υπήρχαν επαρκή μέτρα για τη δημόσια υγεία και, εκτός από τον δαμαλισμό, δεν υπήρχαν άλλα εμβόλια για προστασία από νοσήματα της παιδικής ή της ώριμης ηλικίας. Συχνά το νερό των πηγαδιών ήταν μολυσμένο, προκαλώντας διάφορα επιδημικά νοσήματα, ενώ ήταν ασήμαντες και οι δυνατότητες συντήρησης των τροφίμων. Με την έναρξη των πολεμικών γεγονότων τα υγειονομικά προβλήματα αυξήθηκαν. Όχι μόνο από τραυματισμούς και άλλα πολεμικά γεγονότα, αλλά και από «διευκόλυνση» των επιδημιών, από φυλακίσεις, από πείνα κ.λπ.

Βεβαίως οι γυναίκες με θεραπευτικά και υγειονομικά ενδιαφέροντα κατά την περίοδο του 1821, αν και επίσης δεν είχαν σχετικές σπουδές, είχαν όμως από κοινωνική παράδοση και άλλους λόγους περισσότερες εμπειρίες και αποτελεσματικότερη παρέμβαση. Οι Μανιάτισσες και οι Σουλιώτισσες λ.χ. είχαν βοηθητικό ρόλο στους πολέμους υποστηρίζοντας τους πολεμιστές συζύγους ή άλλους συγγενείς. Στα καθήκοντά τους ήταν και να γεμίζουν ένα δεύτερο όπλο, για να μη χάνεται χρόνος μάχης, καθώς  η διαδικασία ήταν χρονοβόρα, ώστε να μη διακόπτεται η μάχη. Κι ακόμα φρόντιζαν μικροτραυματισμούς ώσπου να φθάσει ο γιατρός, ο νοσοκόμος ή ο τραυματιοφορέας. Ο Γ. Πουρναρόπουλος (1973) μεταφέρει μαρτυρία του Πουκεβίλ ότι οι Σουλιώτισσες ήταν πολεμιστές κύριοι και βοηθητικοί, οι οποίες παράστεκαν στους άνδρες και στους πατέρες και στους αδελφούς τους και χωρίς τη διδασκαλία καμιάς Florence Nightingal (1820-1912) ήταν γιάτρισσες και περίφημες νοσοκόμες.

Μεταξύ των γυναικών με υγειονομικά ενδιαφέροντα η Ιστορία περιβάλλει με ιδιαίτερο κύρος την Αλτάνη (κατ’ άλλους Λάμπρω) κόρη του Γεωργίου Ιγγλέζου-Γριλιανού (ή Γρυλ(λ)ιανου), ευκατάστατου Μεσολογγίτη. Το σπίτι της η Αλτάνα το παραχώρησε για τις ανάγκες του Αγώνα και λειτούργησε ως φαρμακείο, αρχικά κάτω από την ευθύνη του Γιόχαν Ντάνιελ Έλστερ, Πρώσσου ταγματάρχη-γιατρού. Σύντομα εκπαιδεύτηκε επαρκώς και η Αλτάνη, προσφέροντας σημαντικές υπηρεσίες στους συμπατριώτες της και τους ξένους που υπηρετούσαν με οποιοδήποτε τρόπο στην υπηρεσία του Μεσολογγίου. Για τις σπουδαίες υπηρεσίες της η Αλτάνα επονομάστηκε «Μάννα του Μεσολογγίου».

Από αυτή την παράδοση τις επόμενες δεκαετίες, μέχρι και τον τελευταίο πόλεμο, είχαμε για δραστήριες στα πεδία γυναίκες τον άτυπο τίτλο «Μάννα του στρατιώτη». Ο Έλστερ εκτός από τη λειτουργία του φαρμακείου επεκτάθηκε εξ αιτίας των συνθηκών και σε δημιουργία, στον ίδιο χώρο, και νοσοκομείου. Η Αλτάνη γρήγορα επέκτεινε τις γνώσεις της και σε αυτό το αντικείμενο, τους φρόντιζε τα τραύματα, ενώ υποστήριζε τους νοσηλευόμενους και στην καθημερινή τους φροντίδα, τη σίτιση, την καθαριότητα και τις ψυχολογικές τους ανάγκες. Γι’ αυτό και δεν είναι τυχαίος ο τίτλος της «Μάνας του Μεσολογγίου», που όπως είδαμε πιο πάνω της είχε αποδοθεί. Ικανή και σκληρά εργαζόμενη, με μόνες τις εμπειρικές γνώσεις που είχε αποκτήσει σ’ αυτό το προσωρινό νοσοκομείο – σπίτι της με τον Έλστερ, εξελίχθηκε σε γνώσεις διοίκησης νοσηλευτηρίου, τραυματολογίας του πολέμου κ.λπ. Οι ικανότητες της και η επαγγελματική της επάρκεια αποδείχτηκαν κατά τη Μάχη του Πέτα (4/16 Ιουλίου 1822), όταν «εδέχθη τα λείψανα των Φιλελλήνων Ηρώων, τους ολίγους επιζήσαντες τραυματίες της φοβεράς εκείνης τραγωδίας» κ.λπ. (Πουρναρόπουλος 1973).

Κατά την περίοδο της πολιορκίας της Ακρόπολης των Αθηνών, εκτός από τις διάφορες άλλες ελλείψεις αναφέρονται και ελλείψεις σε υγειονομικούς λειτουργούς. Τις στοιχειώδεις υπηρεσίες τις παρείχαν εμπειρικές «γιάτρισσες», όχι από τις πιο ικανές. Από αυτές η πιο αξιόπιστη ήταν η λεγόμενη Γκούραινα, η σύζυγος δηλαδή του Φρούραρχου της Ακρόπολης στρατηγού Γιάννη Γκούρα, που με ύπουλο τρόπο δολοφόνησε τον Οδυσσέα Ανδρούτσο (;-1825). Η Γκούραινα ήταν κόρη του Αναγνώστη Λιδωρίκη και το όνομά της ήταν Ασημούλα Λιδωρίκη. Πιο γνωστή όμως ήταν με το όνομα Νταλιάνα, επειδή ήταν ψηλόσωμη, λεπτή και όμορφη, προσωνύμιο που έβγαινε από τη λέξη νταλιάνι, που ήταν τύπος όπλου (μακρύ καριοφίλι).

Μετά τον θάνατο του Γκούρα (1826) και πριν να έχουν συμπληρωθεί ούτε τρεις μήνες, η Γκούραινα παντρεύτηκε τον νέο φρούραρχο της Ακρόπολης Νικόλαο Κριεζιώτη (1785-1853). Η ίδια με συγγενείς της παρέμεινε στο Ερέχθειο, όπως και πρώτα. Σε ένα βομβαρδισμό της Ακρόπολης (12 Ιαν. 1827) όλοι οι ένοικοι του Ερεχθείου σκοτώθηκαν: ο κόσμος πίστεψε στην κατάρα του Γκούρα, που της είχε δώσει, αν τον ξεχνούσε γρήγορα και φαινόταν άπιστη. Έτσι και οι πολιορκημένοι στην Ακρόπολη επαναστάτες έχασαν τις νοσηλευτικές-θεραπευτικές υπηρεσίες που τους παρείχε η Ασημούλα Λιδωρίκη.

Η Μαντώ Μαυρογένους γεννήθηκε το 1796 ή 1797 στην Τεργέστη. Η καταγωγή της ήταν από τη Μύκονο και ήταν κόρη του Νικ. Μαυρογένους (ή Μαυρογένη) που ήταν μεγαλέμπορας στην Τεργέστη. Το βαφτιστικό της όνομα ήταν Μαγδαληνή (Μανταλένα – Μαντώ). Η μητέρα της ήταν Μυκονιάτισσα, ενώ ένας από τους θείους της ήταν ηγεμόνας της Βλαχίας. Αυτά δικαιολογούν και την οικονομική της κατάσταση που της έδινε τη δυνατότητα για μια καλή εκπαίδευση, σύγχρονη, ευρωπαϊκή με πλήθος αντικειμένων και με εκμάθηση γλωσσών. Η Μαντώ έμαθε τη Γαλλική, την Ιταλική και την Τουρκική γλώσσα. Η γλωσσομάθειά της επέτρεψε αργότερα τη δυνατότητα επικοινωνίας με γυναίκες από την Ευρώπη. Επίσης η εκπαίδευση της στη νοσηλεία ασθενών αξιοποιήθηκε αργότερα από τον Καποδίστρια, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Με την έκρηξη της Επανάστασης διαθέτει τα χρήματά της και εξοπλίζει δύο πλοία για τη Μύκονο, μετέχει δε και η ίδια προσωπικά στη σύνθεση του πληρώματος. Τις 22 Οκτ. 1822 συνέτριψε δύναμη 20 Τούρκων που έκαναν απόβαση στη Μύκονο. Τις 10 Φεβρ. 1823 πολεμά με τα πλοία της επικεφαλής 80 Μυκονιατών. Συνολικά η οικονομική της συνεισφορά στην Επανάσταση ξεπέρασε τις 700.000 γρόσια, ενώ το 1826 εκποίησε και τα κοσμήματά της.

Ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας (1776-1831) της επιβεβαιώνει τιμητικά τον βαθμό του Αντιστράτηγου που ήδη κατείχε και της αναθέτει την ευθύνη των 500 και πλέον παιδιών του Ορφανοτροφείου που είχε δημιουργήσει στην Αίγινα. Μία από τις κύριες ασχολίες της εκεί ήταν η θεραπεία των τραχωματικών παιδιών. Τα παιδιά που φιλοξενούνταν εκεί ήταν πρώην αιχμάλωτα στην Αίγυπτο, όπου το τράχωμα ήταν εκείνα τα χρόνια πολύ συνηθισμένη πάθηση. Όταν ο Καποδίστριας με τη βοήθεια ξένων Οργανώσεων και διαφόρων ευκατάστατων Ελλήνων μπόρεσε να τα εξαγοράσει από τη δουλεία, τα εγκατέστησε στο ίδρυμα του όπου η Μαντώ Μαυρογένους φρόντιζε τη θεραπεία τους, την εκπαίδευσή τους και την επαγγελματική τους κατάρτιση. Η Μαντώ Μαυρογένους πέθανε σε κατάσταση ένδειας το 1840 στην Πάρο όπου την φιλοξενούσαν συγγενείς.

Η Ελένη ή Ελέγκω Μιχαηλή-Τζώρτζη Παγκάλου, μετέπειτα Βάσσου – η επιλεγόμενη και Ωραία Ελένη της Επανάστασης – είχε γεννηθεί στις αρχές του 19^ου αι. στην Ήπειρο. Μετά από καταδίωξη από τους Τούρκους η οικογένεια αναχώρησε από την Ήπειρο και εγκαταστάθηκε στην Κέα. Εκεί φιλοξενούσαν και επίσημους ξένους, πολιτικούς και φιλέλληνες. Μεταξύ των φιλοξενηθέντων ήταν και ο Σατωβριάνδος, πολιτικός και φιλέλληνας, που είχε γοητευθεί από την Ελένη, την οποία είχε υμνήσει και ο ποιητής Παν. Σούτσος (1806-1868). Κατά τα τέλη της Επανάστασης στάθμευσε στην Κέα και ο Βάσσος Μαυροβουνιώτης πηγαίνοντας στη Βηρυττό για να προκαλέσει αντιτουρκική επανάσταση. Σταμάτησε στην Κέα, όπου και ερωτεύθηκε την Ελένη, που ήταν τότε παντρεμένη με τον Μιχαήλ-Τζώρτζη Πάγκαλο, προεστό του νησιού και πρόξενο της Γαλλίας. Η Ελένη, ως τότε Παγκάλου, προτίμησε μια ζωή έξω από τα κλειστά τείχη της μικρής πόλης και ακολούθησε τον Μαυροβουνιώτη, δηλαδή τον καταγόμενο από το Μαυροβούνιο Βάσσο, που την εγκατέστησε στην Άνδρο, στον πύργο του Δημ. Γιαννούλη. Για να εξασφαλίσει ότι δεν θα την πάρουν από εκεί έχτισε την πύλη και εγκατέστησε εκεί μια γυναίκα. Ο εφοδιασμός τους με τρόφιμα γινόταν με σκοινί από ένα παράθυρο.

Το 1826 μετά τον θάνατο του συζύγου της η Ελένη παντρεύεται τον Μαυροβουνιώτη και εγκαθίστανται στον Πειραιά. Το 1827 γίνεται η εκστρατεία του Κιουταχή εναντίον της Αττικής. Σκοπός του Κιουταχή ήταν να καταστρέψει τις ελληνικές δυνάμεις που έσπευδαν προς βοήθεια των Επαναστατών που ήταν πολιορκημένοι στην Ακρόπολη. Οι Έλληνες είχαν συγκεντρώσει περί τους 3.500 άνδρες με αρχηγούς τον Διον. Βούρβαχη (1787-1827), τον Βάσο Μαυροβουνιώτη και τον Ιωαν. Νοταρά. Οι απώλειες αναφέρονται σε 300 νεκρούς και πλήθος τραυματιών, ενώ κατ’ άλλους οι νεκροί ήταν πολλοί περισσότεροι. Η Ελένη ανέπτυξε εκεί τις νοσηλευτικές της ικανότητες, καθαρίζοντας τα τραύματα, περιδένοντας τις πληγές, φροντίζοντας με κάθε τρόπο τους τραυματισμένους.

Σε όλη την περίοδο που ήταν με τον Βάσσο Μαυροβουνιώτη τον ακολουθούσε στις μάχες ως «σύζυγος και στρατιώτης, ιατρός και νοσοκόμος», όπως γράφει ο Αναστ. Γούδας (1816-1882). Η γνώμη του Γούδα έχει βαρύνουσα σημασία καθώς ήταν γιατρός, ο πρώτος πτυχιούχος και πρώτος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών. Κι ακόμα η Ελένη επιτελούσε χρέη γραμματέα, αλληλογραφώντας όπου χρειαζόταν – ακόμα και με τον Κιουταχή – καθώς ο σύζυγός της και αρχηγός του στρατιωτικού σώματος ήταν αναλφάβητος. Η Ελένη συνέβαλε, όπως αναγνωρίζεται και στη λύση της πολιορκίας της Καρύστου.

Άλλη γυναίκα της ίδιας χρονικής περιόδου με αρκετά σημαντικό ενδιαφέρον για την υγεία και την υγειονομική φροντίδα, είναι η Περρεζίτσα Μαγριπλή, από την Κωνσταντινούπολη, καταγόμενη από πλούσια οικογένεια. Είχε γεννηθεί το 1786 και ήταν δασκάλα. Η Περρεζίτσα είχε παντρευτεί τον Ιωάννη Μαγριπλή, που καταγόταν από το Σταυροπήγιο της Σπάρτης και ασκούσε στην Κωνσταντινούπολη, από όπου έφυγε το 1821, εξ αιτίας των διωγμών λόγω της Επανάστασης και εγκαταστάθηκε στη Σπάρτη. Ως γιατρός και πήρε μέρος σε πολλές μάχες και πολιορκίες πόλεων στην Πελοπόννησο. Σε ορισμένες πηγές αναφέρεται ως Μαγιοκλς  αντί Μαγριπλής.

Η Περρεζίτσα ήταν όχι απλώς εγγράμματη αλλά δασκάλα. Ήταν λοιπόν εύκολα εκπαιδεύσιμη στην καθημερινή πρακτική ιατρική από το σύζυγό της που ασκούσε ήδη ευδόκιμα και υπεύθυνα καθώς και τελείως δωρεάν, καλύπτοντας τις όποιες δαπάνες με τα χρήματα της συζύγου του και του αδελφού της.

Η Ρεγγίνα Σταματελοπούλου ήταν κόρη του Στρατηγού Νικήτα Σταματελόπουλου, που ήταν περισσότερο γνωστός ως Νικηταράς. Μητέρα της ήταν η Αγγελική – Αγγελίνα, κόρη του περίφημου κλέφτη Ζαχαριά. Υπήρχαν  άλλα δύο παιδιά στην οικογένεια: Η Σοφία και ο Γιάννης. Η Σοφία είχε κακή μοίρα. Όταν παρέλαβε τον πατέρα της από τη φυλακή της Αίγινας – μετά μακρά φυλάκιση από τον Όθωνα – τον βρήκε σε τόσο άθλια κατάσταση που έχασε τα λογικά της. Ο Νικήτας είχε ήδη τυφλωθεί, πιθανότατα από τον σακχαρώδη διαβήτη που είχε πλήρως απορρυθμιστεί μετά από τη μακρά φυλάκιση, που τη  συνόδευε άκρα κακομεταχείριση. Στο Νικήτα μετά την αποφυλάκισή του, παραχωρήθηκε για μία ημέρα την εβδομάδα το δικαίωμα της επαιτείας έξω από το ναό της Ευαγγελίστριας στον Πειραιά. Πέθανε επαίτης.

Η Ρεγγίνα παντρεύτηκε τον Υδραίο Γιαννίτση και έζησαν στο Ναύπλιο. Το όνομά της το βρίσκουμε στους προεγγεγραμμένους συνδρομητές του «Εγκολπίου των Ιατρών», που είχε συγγράψει ο γιατρός και αρχιμανδρίτης Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός (1777-1853) και είχε κυκλοφορήσει το 1831 ή, όπως δηλώνεται, «τω δεκάτω έτει της Ελληνικής Ελευθερίας». Είναι πιθανόν ότι η Ρεγγίνα γνώριζε τον Διονύσιο Πύρρο, καθώς ο αρχιμανδρίτης και γιατρός και πολυδύναμος επιστημονικός συγγραφέας ήταν συνεργάτης με το Νικηταρά σε ένα εργοστάσιο χαρτιού που είχαν δημιουργήσει στο Κεφαλάρι του Άργους. Η συνεργασία τους απέτυχε, καθώς τα χρήματά τους τελείωσαν, ο Καποδίστριας δεν το ενίσχυσε γιατί το έβρισκε πρόωρο, ενώ ο Όθωνας το πολέμησε όπως και το Νικηταρά και τον Πύρρο. Δεν γνωρίζω αν η προαγορά του «Εγκολπίου των Ιατρών» δηλώνει ότι η Ρεγγίνα Νικηταρά ασκούσε θεραπευτική ή νοσηλευτική εργασία, ή αν αναζήτησε σ’ αυτό βοήθεια για να κατανοήσει τα προβλήματα υγείας των οικείων της (αδελφής και πατέρα) και ίσως να συμβάλλει στη θεραπευτική τους αντιμετώπιση.

Βιογραφικό Σημείωμα

Ο Γεράσιμος Α. Ρηγάτος εργάσθηκε ως γιατρός ειδικότητας παθολόγου-ογκολόγου επί 40 χρόνια, πολλά από τα οποία ως Διευθυντής στο Νοσοκομείο «Άγιος Σάββας». Εκτός από το επιστημονικό, έχει πλούσιο και σημαντικό συγγραφικό έργο στους τομείς της Ιστορίας, της Λαογραφίας και του Πολιτισμού της Ιατρικής, καθώς και στην πεζογραφία. Για το συγγραφικό έργο του έχει τιμηθεί με τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα του Παιδαγωγικού Τμήματος Δ.Ε. του ΕΚΠΑ, με το χρυσό μετάλλιο «Γρηγόριος Ξενόπουλος» (δύο φορές), με έπαινο «Μάρκος Αυγέρης» και με το βραβείο «Άγις Θέρος» από την «Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών», με υποτροφία από το Τμήμα Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Princeton, με βραβείο Α΄ τάξεως από την Ακαδημία Αθηνών και με άλλες διακρίσεις.

Κεντρική Φωτογραφία: Μαντώ Μαυρογέννους, Ελληνίδα πολεμίστρια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821