Κεντρική φωτογραφία: Η πρόσοψη του ναού του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων.
Επιμέλεια: ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΣΠΥΡΟΥ
Ἡ ἔγκριση ἄδειας γιὰ τὴν ἵδρυση ναοῦ ἀφιερωμένου στὸν Ἅγιο Γεώργιο
Στὴν ξενιτιά οἱ Ἕλληνες ἐπικαλέστηκαν γιὰ συμπαράσταση στὸν καθημερινό τους ἀγῶνα τὴ χάρη δύο ἁγίων, τοῦ Ἁγίου Νικολάου καὶ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου. Ο Ἅγιος Νικόλαος, προστάτης τῶν ναυτικών, ἔγινε ὁ πάτρων τῆς Ἀδελφότητας, ἐνῶ στὸν Ἅγιο Γεώργιο ἀφιερώθηκε ἀργότερα ὁ ἐλληνορθόδοξος ναός. Ἡ ἐπιλογὴ ὀφειλόταν στὴν ἀριθμητική ὑπεροχή, μεταξὺ τῶν προσφύγων, τῶν ναυτικῶν καὶ τῶν πολεμιστῶν. Οι τελευταῖοι, οἱ «στρατιῶτες», ἦταν ἐκεῖνοι ποὺ ὑπέβαλαν τὸ 1511 αἴτηση στὸ Συμβούλιο τῶν Δέκα (supplica stratiotarum), μὲ τὴν ὁποία παρακαλοῦσαν νὰ τοὺς ἐπιτραπεῖ νὰ ἀγοράσουν οἰκόπεδο στὴ Βενετία, γιὰ νὰ ἀνεγείρουν ὀρθόδοξο ναό στὸ ὄνομα τοῦ προστάτη τους, Ἁγίου Γεωργίου. Σε ἀντίθεση μὲ τὴν ἀρνητική πρακτική ποὺ ακολουθοῦσε ὡς τότε στὸ ζήτημα τῆς ἐλεύθερης θρησκευτικῆς ἔκφρασης τῶν Ἑλλήνων, τὴ φορὰ αὐτὴ ἡ Βενετία ἀποδέχθηκε καταρχὴν τὸ αἴτημα, μὲ τὸν ὅρο νὰ ἐγκριθεῖ ἀπὸ τὶς ἀρχὲς ἡ τοποθεσία, ὅπου θὰ κτιζόταν ἡ ἐκκλησία. Ἡ χορήγηση ἀπὸ τὴ βενετική διοίκηση τῆς «εἰδικῆς χάριτος» (special gratia) στοὺς «στρατιῶτες» συμπίπτει μὲ τὴ μεταφορὰ τὴν ἴδια περίπου περίοδο μισθοφόρων ἀπὸ τὸν ἑλληνικό χῶρο στὴν ἰταλικὴ ἐνδοχώρα, καθὼς καὶ μὲ τὴν ἀποστολή τοῦ Θεόδωρου Παλαιολόγου μαζὶ μὲ σῶμα ἐφίππων στρατιωτῶν στὰ στρατόπεδα τοῦ Treviso καὶ τοῦ Friuli.
Δύο ἦταν τὰ ἐπιχειρήματα ποὺ φρόντισαν νὰ προβάλουν στὴν αἴτησή τους οἱ «στρατιῶτες», μὲ σκοπὸ νὰ πείσουν τὶς βενετικὲς ἀρχὲς νὰ τοὺς ἀναγνωρίσουν τὸ δικαίωμα νὰ ἔχουν δικό τους ναό. Τὸ πρῶτο εἶχε νὰ κάνει μὲ τὶς δυσκολίες ποὺ συναντοῦσαν κατὰ τὴν ἄσκηση τοῦ θρησκευτικοῦ τους καθήκοντος, τὸ δεύτερο σχετιζόταν μὲ τὸ ζήτημα τῆς ταφῆς τῶν νεκρῶν. Πολλοί «στρατιῶτες», ἀνέφεραν στὴν αἴτηση, εἶχαν φέρει ἀπὸ τὸν τόπο τους καὶ εἶχαν ἐγκαταστήσει στὴ Βενετία τὶς οἰκογένειές τους. Δὲν τοὺς χωροῦσε λοιπὸν τὸ στενὸ καὶ μικρό παρεκκλήσιο στὸν ναὸ τοῦ Ἁγίου Βλασίου ποὺ τοὺς εἶχε παραχωρηθεῖ γιὰ νὰ ἐκκλησιάζονται, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ μὴ μποροῦν νὰ σταθοῦν οὔτε μέσα στὴν ἐκκλησία οὔτε στὸν ἐξωτερικό περίβολο. Ἐπιπλέον, καθὼς ἱερουργοῦσαν ἐκεῖ ἐκπρόσωποι διαφόρων δογμάτων, ἐπικρατοῦσε σύγχυση, χειρότερη κι ἀπ’ αὐτὴν ποὺ ὑπῆρχε στὴ Βαβυλωνία˙ τόση ἦταν ἡ ἀταξία, ὥστε κι αὐτὸς ἀκόμα ὁ Θεός, ἔγραφαν, ἀδυνατοῦσε νὰ ἀκούσει τὶς δεήσεις τους. Τὸ σοβαρότερο ὅμως πρόβλημα ἦταν πὼς δὲν εἶχαν μέρος νὰ θάψουν τοὺς νεκρούς τους. Ενταφιάζονταν οἱ πεθαμένοι σὲ κοινό νεκροταφεῖο (sula via comune), μαζὶ μὲ τὰ πτώματα ἀνθρώπων χαμηλῆς ὑπόστασης. Ξεθάβονταν σε λίγες μέρες καὶ ρίχνονταν στὴ θάλασσα, λόγω ἔλλειψης χώρου καὶ ἀνάγκης νὰ ἐλευθερωθοῦν τάφοι, γιὰ νὰ δεχθοῦν ἄλλους νεκρούς. Ἡ θλιβερή αὐτή τακτική, συνέχιζαν οἱ «στρατιῶτες», ἔπρεπε νὰ σταματήσει, γιὰ νὰ μποροῦν καὶ οἱ ἴδιοι, ἀπερίσπαστοι καὶ μὲ ἀναπτερωμένη διάθεση, νὰ πολεμοῦν καὶ νὰ δίνουν τὴ ζωή τους γιὰ τὴν τιμὴ καὶ τὸ συμφέρον τῆς Αὐθεντίας. Στὴν περίπτωση ποὺ ἡ Γαληνοτάτη, κατέληγαν, δὲν θὰ ἀνταποκρινόταν στὴν ἔκκλησή τους, τοῦτο θα σήμαινε ὅτι εἶχε ἀποφασίσει να μεταχειρίζεται τους «πιστούς της υπηρέτες» χειρότερα ἀπὸ ὅ,τι μεταχειρίζονταν οἱ Τοῦρκοι τοὺς χριστιανοὺς ὑπηκόους τους ποὺ τοὺς ἄφηναν νὰ ἔχουν ἐκκλησίες καὶ νὰ ἀσκοῦν ἐλεύθερα τὶς θρησκευτικές τους ἀνάγκες. Τὸ αἴτημα τῶν Ἑλλήνων «στρατιωτῶν» ἐγκρίθηκε, ὅπως ἤδη ἀναφέρθηκε πιο πάνω, ἀπὸ τὸ Συμβούλιο τῶν Δέκα. Ἡ γενικότερη κατάσταση, ὅπως εἶχε διαμορφωθεῖ στὶς ἀρχὲς τοῦ αἰώνα, δὲν ἐπέτρεπε στοὺς Βενετοὺς νὰ ἀντιμετωπίζουν με δογματικό φανατισμὸ καὶ ὑπεροψία τὸ ἑλληνικὸ στοιχεῖο. Ὁ βενετοτουρκικός πόλεμος εἶχε λήξει μὲ ἥττα τῆς Βενετίας, ἐνῶ στὴν ιταλική ἐνδοχώρα οἱ πόλεμοι δὲν εἶχαν σταματήσει. Ἀκόμα καὶ στὴν ἴδια τὴν πόλη ἡ πανούκλα ποὺ εἶχε ξεσπάσει τὸ 1510 εἶχε δημιουργήσει κοινωνικὴ ἀνησυχία. Εἶχε συνεπώς κάθε συμφέρον νὰ μὴ δυσαρεστήσει τοὺς Ἕλληνες πολεμιστές ποὺ ἦταν ἕτοιμοι νὰ ἀγωνιστοῦν κάτω ἀπὸ τὴ σημαία της. Ἔσπευσε ἔτσι νὰ ἱκανοποιήσει χωρίς καθυστέρηση τὸ αἴτημα, χορηγῶντας τους τὴν ἄδεια νὰ ἀγοράσουν οικόπεδο, γιὰ νὰ κτίσουν ἐκεῖ ὀρθόδοξο ναό.
Τρία χρόνια πέρασαν γιὰ νὰ συγκεντρωθούν τὰ χρήματα ποὺ ἀπαιτοῦσε ἡ ἀγορὰ τοῦ οἰκοπέδου. Σύμφωνα μὲ τὸν ὅρο στὴν ἀπόφαση τοῦ βενετικού Συμβουλίου τοῦ 1511, ἡ τοποθεσία ἔπρεπε νὰ ἐγκριθεῖ ἀπὸ τὶς ἀρχές. Τὸ 1514, ὁ δόγης Leonardo Loredan συμφώνησε ὡς πρὸς τὴ θέση τοῦ οἰκοπέδου, στὴν ἐνορία τοῦ San Cancian, ἀλλὰ ὡς προϋπόθεση τῆς ἔγκρισης ὄρισε νὰ ἐξασφαλιστεί πρῶτα ἡ ἄδεια τῆς Ἀποστολικῆς Ἕδρας. Οἱ θρησκευτικὲς ἐλευθερίες τῶν Ἑλλήνων τελικά κατοχυρώθηκαν μὲ δύο βούλλες τοῦ οὐμανιστὴ Πάπα Λέοντος τοῦ Γ ́, γιοῦ τοῦ Λαυρεντίου τῶν Μεδίκων, τοῦ ἔτους 1514, οἱ ὁποῖες ἐπικυρώθηκαν τὸ 1526. Ὁ Πάπας ὄχι μόνον ἐπέτρεψε στοὺς Ἕλληνες νὰ κτίσουν μὲ δικές τους δαπάνες ἐκκλησία μὲ κωδωνοστάσιο καὶ κοιμητήριο, ἀλλὰ τοὺς ἔδωσε συγχρόνως τὴν ἄδεια νὰ ἔχουν δικό τους ἐφημέριο, ἀποσπῶντας τους ἀπὸ τὴ δικαιοδοσία τοῦ Λατίνου πατριάρχη τῆς Βενετίας. Ἡ έκδοση τῶν παπικών προνομίων, ὅπως ὀρθὰ ἔχει ὑποστηριχθεῖ, ἔγινε δυνατή χάρη στὴν ἐπέμβαση δύο διαπρεπῶν Ἑλλήνων σοφῶν τῆς ἐποχῆς, τοῦ Μάρκου Μουσούρου καὶ τοῦ Ἰανοῦ Λάσκαρη. Καὶ οἱ δύο ἦταν συνεργάτες τοῦ Πάπα. Ἐραστὴς τῆς κλασικῆς ἀρχαιότητας, ὁ Πάπας Λέων ἦταν ἐκεῖνος ποὺ εἶχε στείλει τὸν Λάσκαρη στὸ Ἅγιον Ὄρος γιὰ νὰ ἀναζητήσει χειρόγραφα τοῦ Πλάτωνα, ἦταν ἐκεῖνος ποὺ εἶχε προσφέρει τὴν προστασία του στὸ τυπογραφεῖο του Ἄλδου Μανούτιου καὶ ἦταν, τέλος, ἐκεῖνος ποὺ εἶχε καλέσει στὴ Ρώμη τοὺς δύο Έλληνες λόγιους, γιὰ νὰ διδάξουν ὡς καθηγητές στὸ Ἑλληνικό Κολλέγιο. Ὅσο γιὰ τὸν Μάρκο Μουσοῦρο, μαρτυρεῖται μὲ τὸν τίτλο τοῦ «φιλοσόφου» (Marco Musuro filoxofo) ὡς ἐνεργό μέλος τῆς Ἀδελφότητας τὸ 1914. Πιθανότατα, λοιπόν, νὰ εἶχε γράψει στὸν Λάσκαρη, ποὺ βρισκόταν τότε στὴ Ρώμη, ζητῶντας του νὰ ἀσκήσει ἐπιρροὴ στὸν Πάπα γιὰ τὴν ἱκανοποίηση τῶν ἑλληνικῶν αἰτημάτων.
Δὲν ὀφείλονταν πάντα σὲ ἐξωτερικούς παράγοντες τὰ διατάγματα ποὺ περιόριζαν τὴ θρησκευτικὴ ἐλευθερία τῶν Ἑλλήνων τῆς Βενετίας. Στα επόμενα χρόνια, τὴ συνοχὴ τῆς κοινότητας ἀπείλησαν μὲ τὶς ἐνέργειές τους λατινόφρονες Ἕλληνες κληρικοί, προκαλῶντας μεγάλη ἀναστάτωση στοὺς κόλπους της. Ο Ἀρσένιος Ἀποστόλης, ἀρχιεπίσκοπος Μονεμβασίας, ποὺ εἶχε προσχωρήσει στον καθολικισμό, εἶχε κατορθώσει νὰ λάβει ἄδεια ἀπὸ τὶς βενετικὲς ἀρχὲς νὰ κηρύττει στον ναό, καθὼς καὶ νὰ ἐκλέγει ὁ ἴδιος καθολικούς ἱερεῖς (1534). «Ὄφεις τοῦ Ἀρσενίου φαρμακωδέστεροι», ὅπως τοὺς ὀνομάζει ὁ Βελούδης, ἦταν δύο εφημέριοι, ὁ Νικόλαος Τριζέντος καὶ ὁ Ἀναστάσιος Πορφύριος. Ὁ Τριζέντος θεωρήθηκε ὑπεύθυνος γιά τὴν κλοπή τῆς εἰκόνας τῆς Παναγίας τῆς Κρυπτής, κατηγορήθηκε γιὰ διάφορα ἀνομήματα (λαθρεμπόριο ὅπλων, πλαστογράφηση, σιμωνία, ἱεροσυλία, κ.ἄ.) καὶ ἀπολύθηκε ἀπὸ τὴν Αδελφότητα. Χολωμένος ὁ τυχοδιώκτης ἱερέας, προσέφυγε τότε στὸν Πάπα Παῦλο τὸν Γ’, ὁ ὁποῖος ἀνακάλεσε, τὸ 1542, τὶς προνομίες τῶν Ἑλλήνων, ἐπιτρέποντας στὸν πατριάρχη τῆς Βενετίας νὰ ἐπεμβαίνει στὸν ὀρθόδοξο ναό. Χάρη στὴ μεσολάβηση τοῦ δυναμικοῦ πατριαρχικοῦ ἐξάρχου, Μητροφάνη Καισαρείας, καὶ τοῦ γνωστοῦ Κερκυραίου λόγιου, Ἀνδρόνικου Νούκιου, ποὺ εἶχαν καὶ οἱ δύο βρεθεῖ τὴν περίοδο εκείνη στὴ Ρώμη, ὁ Πάπας ἐπανέφερε τὸ 1549 σὲ ἰσχὺ τὰ παλαιὰ ὑπὲρ τῶν Ἑλλήνων προνόμια.
Βασική βιβλιογραφία
Βλ. γενικά Βελούδης, Ἑλλήνων ὀρθοδόξων ἀποικία, 19-26. - Μανούσακας, «Ἐπισκόπηση». 247. Ἡ αἴτηση τῶν «στρατιωτῶν» καὶ ἡ ἀπόφαση τοῦ Συμβουλίου τῶν Δέκα ἔχουν ἐκδοθεῖ ἀπὸ τὸν Vl. Lamansky, Secrets d' erat de Venise, τ. 2. Saint Petersbourg 1884, 061-062.
Σάθας, Ἕλληνες στρατιῶται, 249-251, ὅπου ἑλληνική απόδοση τοῦ κειμένου τῆς αίτησης, καὶ Πηλείδης, «Morire per honor di la Signoria», 38-41, ποὺ ἐπανεκδίδει τὰ ἔγγραφα, σημειώνοντας ἀπὸ ἀβλεψία ὅτι εἶναι ἀνέκδοτα. Τὸ ἔγγραφο τοῦ δόγη Loredan ἔχει ἐκδοθεῖ ἀπὸ τὸν Μ.Ἰ. Μανούσακα, «Ἡ πρώτη ἄδεια». 111 σημ. 1. Γιὰ τὶς βούλλες βλ. Γ. Πλουμίδης. «Αἱ βοῦλλαι τῶν παπῶν περὶ τῶν Ἑλλήνων ὀρθοδόξων τῆς Βενετίας (1445-1782)», Θησαυρίσματα 7 (1970), 231 κε. (όπου προηγούμενη βιβλιογραφία). Ἡ ἐπισήμανση τοῦ ὀνόματος τοῦ Μουσούρου στὰ βιβλία τῶν μελῶν τῆς ἀδελφότητας ὀφείλεται στον Μανούσακα, «Ἡ ἐν Βενετίᾳ Ελληνική Κοινότης καὶ οἱ μητροπολίται Φιλαδελφείας». Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν 57 (1960-70), 178. Γιὰ τὴ θλιβερὴ ἱστορία τῆς κλοπῆς τῆς εἰκόνας τῆς Παναγίας τῆς Κρυπτῆς βλ. Μανούσακας, Ἀνέκδοτα πατριαρχικά γράμματα (1547-1806) πρὸς τοὺς ἐν Βενετία μητροπολίτας Φιλαδελφείας καὶ τὴν ὀρθόδοξον Ἑλληνικὴν Αδελφότητα, Βενετία 1968, 5-11 (ὅπου συγκεντρωμένη προηγούμενη βιβλιογραφία) καὶ Λιάτα, «Ἱερεῖς», 86, 103-105.
Ἡ οἰκοδόμηση καὶ διακόσμηση τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου
Μὲ σκοπὸ τὴν ἀνέγερση ναοῦ, ἡ Ἀδελφότητα ἀγόρασε τὸ 1526 ἀπὸ τὸν Βενετὸ εὐγενῆ Pietro Contarini οικόπεδο στὴν ἐνορία τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίνου (συνοικία τοῦ Castello) ἀντί 2.168 δουκάτων. Μέχρι νὰ ἀποπληρωθεῖ τὸ ποσό, ποὺ ἐξοφλήθηκε σὲ ἕξη δόσεις, χρειάστηκε νὰ δοθοῦν ὡς ἐγγύηση στὸν πωλητὴ διάφορα πολύτιμα σκεύη (θυμιατό, ἐπιχρυσωμένο δοχεῖο, χρυσή βέργα, κούπες κ.ἄ.). Μιὰ πρόχειρη ἐκκλησία κτίστηκε ἀμέσως, γιὰ νὰ ἐξυπηρετήσει τὶς ἄμεσες θρησκευτικές ἀνάγκες τῶν Ἑλλήνων. Οἱ παρενοχλήσεις ἀπὸ τὴν πλευρὰ τοῦ Πατριάρχη της Βενετίας, γιὰ τὸν ὁποῖο οἱ ὀρθόδοξοι παρέμεναν πάντα σχισματικοί, δὲν σταμάτησαν οὔτε καὶ σ’ αὐτὴν τὴν περίοδο. Ετσι, ὅταν στὴν πρώτη μικρὴ ἐκκλησία ὁ παπα-Μιχάλης Σαβίνας θέλησε τὴ Μεγάλη Παρασκευὴ τοῦ 1527 νὰ κάνει περιφορὰ τοῦ ἐπιταφίου, ὁ Βενετός πατριάρχης ἔσπευσε νὰ τοῦ στείλει γράμμα, μὲ τὸ ὁποῖο ἀπαγόρευε τὴν πραγματοποίηση τῆς θρησκευτικῆς τελετής ἔξω ἀπὸ τὸν ναό, χαρακτηρίζοντάς την ὡς «μέγιστο σκάνδαλο» (maximum scandalum).
Ὁ περικαλλὴς ναός, στὴ σημερινή του μορφή, θεμελιώθηκε τὸ 1539 καὶ ἀποπερατώθηκε το 1577. Τὸ μεγάλο χρονικὸ διάστημα τῶν σαράντα ἐτῶν ποὺ ἀπαιτήθηκε γιὰ νὰ κτιστεῖ ἡ ἐκκλησία εἶναι δείκτης τῶν τεράστιων οίκονομικῶν δυσχερειῶν ποὺ ἀντιμετώπισε ἡ Αδελφότητα γιὰ τὴν ἀνέγερσή της. Στὰ πρῶτα χρόνια τῆς οἰκοδομῆς, ἡ κοινότητα συγκέντρωνε ἀπὸ τὰ μέλη της διάφορα ποσά, συνήθως μικρά, ἢ δεχόταν προσφορὲς σὲ εἶδος, ρούχα καὶ σκεύη ποὺ ἐξαργύρωνε στὴ συνέχεια γιὰ νὰ διαθέσει τὰ χρήματα στὸ κτίσιμο. Ὁρισμένοι ἀδελφοὶ πλήρωναν οἱ ἴδιοι τοὺς μαστόρους ἢ ἀγόραζαν οἰκοδομικά υλικά (τούβλα, πέτρες, ξύλα, ἀσβέστη). Ὅμως, οἱ δωρεὲς αὐτὲς ποὺ προέρχονταν οἱ περισσότερες ἀπὸ μέλη περιορισμένων οἰκονομικῶν δυνατοτήτων δὲν ἐπαρκοῦσαν γιὰ τὴν κάλυψη τῶν ἀναγκῶν καὶ οἱ ἐργασίες τῆς οἰκοδομῆς προχωροῦσαν ἀργά. Ἐπιδεικνύοντας τότε ἀξιοθαύμαστη επιχειρηματικότητα, οἱ Ἕλληνες ἐπινόησαν νέο τρόπο ἀπόκτησης ἐσόδων. Τὸ 1546, ή Γενική Συνέλευση της Ἀδελφότητας ἀποφάσισε νὰ φορολογεῖ γιὰ δέκα χρόνια κάθε ἑλληνικὸ καράβι ποὺ θὰ ἀγκυροβολοῦσε γιὰ ἐμπορικούς λόγους στὸ λιμάνι τῆς Βενετίας. Τὸ ὕψος τοῦ φόρου θὰ καθοριζόταν ἀπὸ τὴ χωρητικότητα τοῦ πλοίου, τὸ εἶδος καὶ τὴν ποσότητα τῶν ἐμπορευμάτων. Μὲ τὴν καινοτόμο αὐτὴ ἀπόφαση, ἡ Ἀδελφότητα ἀποκτοῦσε μιὰ πηγὴ σταθεροῦ εἰσοδήματος. Στὰ οἰκονομικὰ βιβλία της ἔχουν καταγραφεῖ τὰ ὀνόματα πολυάριθμων ναυτικῶν ποὺ συνεχίζοντας παμπάλαιες θαλασσινές παραδόσεις προσέφεραν πρόθυμα τὸν ὀβολό τους, γιὰ νὰ κτιστεί «nostra gesia de misser San Zorzi». Ἀλλὰ ἡ ἐκκλησία, παρὰ τὴ συγκέντρωση χρημάτων ἀπὸ τὴ φορολογία τῶν ναυτικῶν, παρέμενε ἀκόμη τὸ 1556 χωρίς στέγη. Ἀποφασίστηκε τότε νὰ προσφέρουν χρήματα γιὰ τὴν ἀποπεράτωση τοῦ ἔργου, μαζί μὲ τοὺς πιὸ ἰσχυροὺς οἰκονομικὰ ἀδελφούς, καὶ τὰ μέλη τῶν διοικητικῶν ὀργάνων τῆς Ἀδελφότητας. Η οἰκοδομὴ τοῦ ναοῦ ὁλοκληρώθηκε ἔτσι μὲ τὴ συνδρομὴ φτωχῶν καὶ πλούσιων Ελλήνων τόσο τῶν μονίμων κατοίκων τῆς Βενετίας ὅσο καὶ τῶν περαστικῶν ναυτικῶν καὶ καραβοκύρηδων. Μετὰ ἀπὸ σύντονες, πολύχρονες προσπάθειες καὶ οἰκονομικές θυσίες, ὁ ἀγώνας τῶν Ἑλλήνων γιὰ ἀπόκτηση δικοῦ τους θρησκευτικού κέντρου εἶχε φτάσει στὸ τέλος του. Ὅταν ἡ Ἀδελφότητα εἶχε ξεκινήσει τὸ ἔργο, τὸ ὕψος τῆς ἀπαιτούμενης δαπάνης ὑπερέβαινε τὶς οἰκονομικές της δυνάμεις. Τώρα ποὺ εἶχε τελειώσει, τὸ ἀποτέλεσμα δικαίωνε τὶς προσπάθειες. Ὅπως ὀρθὰ σημειώνει ὁ Fl. Corner, ἡ ἐκκλησία ἀποτελεῖ καλλιτεχνικό κόσμημα ὄχι μόνο τῆς Ἑλληνικῆς Ἀδελφότητας, ἀλλὰ καὶ ὅλης τῆς Βενετίας.
̓Αρχιτέκτονες τοῦ ναοῦ -βασιλικῆς μὲ τρούλο πάνω ἀπὸ τὸ κύριο κλίτος- ἦταν ὁ Sante Lombardo (1539-1547) καὶ ὁ Zuanantonio Chiona· ὁ πρῶτος ἐργάστηκε κατὰ τὸ διάστημα 1539-1547, ο δεύτερος κατὰ τὰ ἔτη 1548- 1570. Ὅταν τὸ 1575 αποφασίστηκε να προστεθεῖ γυναικωνίτης, ἡ Ἀδελφότητα ζήτησε ἀπὸ τὸν ἀρχιτέκτονα Andrea Palladio νὰ δώσει τὴ συμβουλή του σὲ θέματα κατασκευής. Τὸ 1592, ὑψώθηκε πρὸς τὴν πλευρὰ τοῦ καναλιού εύμορφο καμπαναριό. Ἔργο τοῦ Βενετοῦ ἀρχιτέκτονα Baldassare Longhena, ποὺ νέος τότε ἄρχιζε τὴ σταδιοδρομία του, εἶναι ἡ ἁψίδα ποὺ κατασκευάστηκε τὸ 1619 στὴν ἐσωτερικὴ νότια πλευρά του ναοῦ, στη μνήμη τοῦ μητροπολίτη Γαβριήλ Σεβήρου. Στο κέντρο τῆς ἁψίδας τοποθετήθηκε τιμητικὴ ἐπιγραφὴ ποὺ συνέταξε ὁ Ἀλέξανδρος Συγκλητικός, καθηγητής τῆς Πάντοβας. Οἱ Ἕλληνες προίκισαν τὸν ναὸ μὲ εἰκόνες, ψηφιδωτά, ἄμφια καὶ ἱερὰ σκεύη. Τὸ 1574, προσκάλεσαν ἀπὸ τὴν Κρήτη τὸν ζωγράφο Μιχαὴλ Δαμασκηνὸ ποὺ παρέμεινε στὴ Βενετία ὀκτὼ χρόνια καὶ ζωγράφισε τὶς περισσότερες εἰκόνες τοῦ τέμπλου, καθὼς καὶ τὴν κόγχη τοῦ ἱεροῦ.
Αργότερα, ἡ Ἀδελφότητα προσκάλεσε καὶ πάλι τὸν ζωγράφο νὰ συνεχίσει τὸ εἰκονογραφικό έργο. Μετὰ τὴν ἀδυναμία τοῦ Δαμασκηνοῦ νὰ ἀνταποκριθεῖ στὴ νέα πρόσκληση, ἡ εἰκονογράφηση τοῦ τρούλλου ἀνατέθηκε στὸν Ἰωάννη τὸν Κύπριο καὶ ἡ ἐπίβλεψη τοῦ ἔργου στὸν Βενετό ζωγράφο Jacopo Tintoretto. Τὸ ἔργο τοῦ εἰκονογραφικού διακόσμου συνέχισε τὸν ἑπόμενο αιῶνα ὁ Ἐμμανουήλ Τζάνες Μπουνιαλῆς, ἱερέας τοῦ ναοῦ. Στὰ τέλη του 16ου αἰῶνoς, μετὰ τὴν ἀπόφαση να διακοσμηθεῖ ὁ ναὸς μὲ ψηφιδωτά, ἡ Ἀδελφότητα προκήρυξε διαγωνισμό σχεδίων, στὸν ὁποῖο ἔλαβε μέρος καὶ ὁ Jacopo Palma, ὁ νεώτερος. Ὅμως, τὸ σχέδιο τοῦ Ἰταλοῦ ζωγράφου ἀπορρίφθηκε, ἐπειδὴ κρίθηκε ὅτι δὲν εἶχε φιλοτεχνηθεί σύμφωνα μὲ τοὺς «παλαιοὺς τρόπους καὶ τὴν ἑλληνικὴ τεχνοτροπία» (all'uso antico e alla divota maniera greca) καὶ προτιμήθηκε τὸ ἔργο τοῦ Θωμᾶ Μπαθά.
Ἀπὸ τὶς εἰκόνες ποὺ κοσμοῦν τὸν ναό, ξεχωριστὴ ἀξία ἔχει αὐτὴ τοῦ Χριστοῦ Παντοκράτορα στὸ τέμπλο. Θαυμάσιας κωνσταντινουπολίτικης τέχνης του 14ου αιώνα, ἡ εἰκόνα προσφέρθηκε στὴν Ἀδελφότητα ἀπὸ τὴ Μεγάλη Δούκισσα, Ἄννα Νοταρά. Σημαντικὴ ἐπίσης ὄχι μόνο γιὰ τὴν καλλιτεχνική της ποιότητα, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὴν ἄποψη τῆς θέσης ποὺ κατείχαν οἱ «στρατιῶτες» στὴ ζωὴ τῆς Ἀδελφότητας εἶναι ἡ εἰκόνα τῆς Δέησης. Ἀφιερωτές τῆς εἰκόνας εἶναι οἱ stradioti ἀδελφοί, Ἰωάννης καὶ Γεώργιος Μάνεσης, οἱ ὁποῖοι εἰκονίζονται στὸ κάτω μέρος τοῦ ἔργου μὲ τὰ ἄλογά τους. Ἂς αναφερθεῖ, τέλος, ὅτι στὴν ἐκκλησία συγκεντρώθηκαν πολλὰ λείψανα ἁγίων. Ὁ μητροπολίτης Φιλαδελφείας Γαβριήλ Σεβήρος δώρησε λ.χ. μὲ τὴ διαθήκη του στὴν Ἀδελφότητα τὸ χέρι τοῦ Ἁγίου Βασιλείου, μαζὶ μὲ ἄλλα «ἱερὰ ἀντικείμενα», νὰ τὰ βλέπουσι οἱ χριστιανοί, νὰ θρηνοῦσι καὶ νὰ κλαίουσι, διὰ νὰ μὲ μακαρίζουσι ἐμένα τὸν καλόν τους πατέρα».
Βασική βιβλιογραφία
Βελούδης, Ἑλλήνων ὀρθοδόξων ἀποικία, 26 κε. Γιὰ τὴν ἀπόφαση επιβολής δασμοῦ στὰ πλοῖα βλ. Κρίστα Παναγιωτοπούλου, «Ἕλληνες ναυτικοὶ καὶ πλοιοκτῆτες ἀπὸ τὰ παλαιότερα οἰκονομικὰ βιβλία τῆς Ἑλληνικῆς Ἀδελφότητας Βενετίας (1536-1576)», Θησαυρίσματα 11 (1974), 284-352. Γιὰ τὶς εἰκόνες τῆς Ἀδελφότητας θεμελιώδης εἶναι ἡ εργασία τοῦ M. Chatzidakis, Icones de Saint-Georges des Grecs et de la collection de l'Institut Hellénique de Venise, Βενετία 1962. Οι κυριότερες μελέτες γιὰ τὴν οἰκοδόμηση και διακόσμηση τοῦ ναοῦ εἶναι οἱ ἀκόλουθες: Μ.Ἰ. Μανούσακας. «Τὰ κυριώτερα ἔγγραφα (1536-1599) γιὰ τὴν οἰκοδομὴ καὶ τὴ διακόσμηση τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τῶν Ἑλλήνων τῆς Βενετίας», Εἰς μνήμην Παναγιώτου Ἀ. Μιχελῆ, Ἀθήνα 1971, 334-355. - Α.Δ. Παλιούρας, «Ἡ εἰκονογράφησις τοῦ τρούλλου τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Βενετίας», Θησαυρίσματα 8 (1971), 63-86. - Μ.Ἰ. Μανούσακας - Α.Δ. Παλιούρας, Ὁδηγός τοῦ Μουσείου τῶν εἰκόνων καὶ τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγ. Γεωργίου, Βενετία 1976 (ἀγγλική μετάφρ. 1976, ἰταλική μετάφρ. 1992). - Α.Δ. Παλιούρας, «Τα ψηφιδωτά τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τῶν Ελλήνων τῆς Βενετίας», Θησαυρίσματα 15 (1978), 144-176. - Ἔρση Μπρούσκαρη. Ἡ ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τῶν Ἑλλήνων στὴ Βενετία, Ἀθήνα 1995. Στὸν Μιχαήλ Δαμασκηνό καὶ τὸ ἔργο του εἶναι ἀφιερωμένη ἡ ἀδημοσίευτη διατριβὴ τῆς Μαρίας Κωνσταντουδάκη - Κιτρομηλίδου (Αθήνα 1988).
Πηγή: Ἡ Βενετία των Ἑλλήνων (Ἐκδόσεις ΜΙΛΗΤΟΣ)
Για μεγέθυνση πατήστε ΕΔΩ
