Γράφει η Μεταξούλα Μανικάρου

Ο συγγραφέας Κώστας Κονταξής

Τύχη αγαθή με έφερε σε γνωριμία, δεκαετίες πριν, με τον πανεπιστημιακό δάσκαλο Κώστα Κονταξή. Ο Κώστας Κονταξής, ως επιστήμων λαογράφος, διακονεί με συνέπεια, ζήλο και ευσυνειδησία υποδειγματική, την επιστήμη της λαογραφίας. Το χρέος, «ο έλεγχος μέσα του και η ιδέα του καθήκοντος» που κουβαλάει, τον παρακινεί να διαφυλάσσει απομεινάρια για τη λαογραφική μας πινακοθήκη, αληθινά εγκόλπια του πιο γνήσιου ελληνισμού. Και ανάλωσε τη ζωή του στη γραφή που είναι για αυτόν και βάσανο και βάλσαμο. Ο Κώστας Κονταξής ως δάσκαλος, μέσα από τη γόνιμη και επιτυχημένη διδακτική του διαδρομή, φέρει έκτυπες τις αρετές του δασκάλου. Ο Κώστας Κονταξής ως άνθρωπος εντυπωσιάζει με την απλότητα, καλοσύνη, ευπροσηγορία και τη δοτικότητά του. Εδώ, όμως, σταματώ γιατί, το γνωρίζω, θα προσκρούσω στη σεμνότητα και το ανώτερο ήθος του ανδρός.

«Το Κουτσελιό Ιωαννίνων στο χώρο και το χρόνο (Ήπειρος-Ιωάννινα-Παμβώτιδα)». Μια πρώτη παρουσίαση

Πρόκειται για μια καλαίσθητη έκδοση που ανέλαβε ο «Μορφωτικός Πολιτιστικός Αιμοδοτικός Σύλλογος Κουτσελιού» και η εκπρόσωπός του και Έφορος Εκδηλώσεων κα Αλεξάνδρα Μπέγκα-Ντακούμη. Από τον χαιρετισμό κρατώ τη φράση-χαρακτηρισμό του βιβλίου ως «ένα ξύπνημα αναμνήσεων για τους παλαιότερους και μια ευκαιρία γνωριμίας για τους νεότερους» και τις θερμές ευχαριστίες για τη «συνοδοιπορία» του συγγραφέα Κώστα Κονταξή με τη στοχοθεσία του Συλλόγου.

Ακολουθεί το «Προλογικό σημείωμα» του συγγραφέα. Συγκινητικό είναι το ποίημα που προτάσσεται που «από τ’ αγνάντιο του καιρού μας» συνδέει τον «ακριβό πρόγονο» με τον άγνωστο μακρινό φίλο του μέλλοντα καιρού». Φράσεις, όπως «καταξιωμένος και καθαγιασμένος ο γενέθλιος τόπος», «ένα σύμπαν που μπαινοβγαίνει στη ψυχή του καθενός», καταδεικνύουν τον σεβασμό του συγγραφέα στις πατρογονικές του ρίζες, στο παρελθόν που είναι «ένα παντοτινό παρόν». Η πολύχρονη επίπονη έρευνα που αποτυπώνεται στο ογκώδες αυτό σύγγραμμα για την αγαπημένη γενέτειρα γη χαρακτηρίζεται από τον συγγραφέα ως «μια μικρή προσπάθεια». Ένας τέτοιος χαρακτηρισμός πρισιδιάζει στο ήθος, πάντα σεμνός και μετρημένος ο Κονταξής, αλλά και στην επιστημονικότητα, αναγνωρίζοντας το απέραντο της γνώσης. Μετά την αναφορά εκ μέρους του συγγραφέα στο σκεπτικό και την όλη διαδρομή για τη μελέτη αυτή, παρατίθενται οι θερμές ευχαριστίες ονομαστικά σε όλους τους συντελεστές της έκδοσης αυτής. Το προλογικό σημείωμα κλείνει με έναν χαιρετισμό στους ξενιτεμένους συγχωριανούς και ανάβει ένα κεράκι στη μνήμη των αφηγητών που έφυγαν από τη ζωή. Και έτσι σε σχήμα κύκλου μάς γυρνά στην αφιέρωση του βιβλίου «Στους συγχωριανούς που έφυγαν… Σ’ αυτούς που θα ’ρθουν…».

Το βιβλίο δομείται σε τρία μέρη. Το Μέρος Πρώτο με τίτλο «Ήπειρος-Ιωάννινα-Παμβώτιδα» αποτελείται από Τρία Κεφάλαια. Στο Πρώτο Κεφάλαιο γίνεται μια σύντομη ιστορική αναφορά στο γεωγραφικό διαμέρισμα της Ηπείρου. Ο συγγραφέας διατρέχει τους Προϊστορικούς και Ιστορικούς χρόνους, τη Βυζαντινή Περίοδο, την Τουρκοκρατία μέχρι και την απελευθέρωση της Ηπείρου κατά τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-1913, για να φθάσει και να σταματήσει στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον τερματισμό του Εμφυλίου (1946-1949), όταν η περιοχή εισήλθε και πάλι στον δρόμο της οικονομικής και πνευματικής ανάπτυξης. Το Δεύτερο Κεφάλαιο επικεντρώνεται στην πόλη των Ιωαννίνων από την ίδρυσή της για να φθάσει μέχρι την τουρκική κυριαρχία, την πτώση του Αλή -Πασά και την απελευθέρωσή της. Το Τρίτο Κεφάλαιο που κλείνει το Πρώτο Μέρος αφιερώνεται στη Παμβώτιδα, τη λίμνη των Ιωαννίνων.

Ο συγγραφέας, ακολουθώντας μια πορεία από το Γενικό, την Ήπειρο και τα Ιωάννινα, περνά στο Ειδικό, το Κουτσελιό Ιωαννίνων, τη γενέτειρα γη στο Μέρος Δεύτερο, που αποτελείται από δύο Κεφάλαια. Το Κεφάλαιο Πρώτο επικεντρώνεται σε Ιστορικά στοιχεία του Κουτσελιού. Ενδεικτικά αναφέρουμε το Κουτσελιό κατά την αρχαιότητα, τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, μετά την απελευθέρωση των Ιωαννίνων και την αναγνώριση του ως κοινότητας, στις ονομασίες του χωριού έτσι όπως αποτυπώθηκαν σε κείμενα συγγραφέων και σε έγγραφα της πολιτείας. Αναθυμάται εκκλησίες και προσκυνήματα του χωριού, και είναι «ίχνη, μνήμες που έχει αφήσει και αφήνει η ανθρώπινη δραστηριότητα στις ενοριακές εκκλησίες της πόλης, σύμβολα της διάρκειάς της, που μαρτυρούν ευλάβεια, συμμετοχή και κίνηση των κατοίκων της στον χώρο και στον χρόνο». Χαράσσει μνήμες στις καρδιές μας για σχολεία, ζωντανεύοντας ήχους, απόηχους, φωνές παιδικές που αντήχησαν και αντηχούν στις αίθουσες και αυλές των σχολικών κτηρίων. Δεν παραλείπει να καταγράψει άλλα κτίσματα του χωριού και δημόσιους χώρους, όπως νερόμυλοι, σιδηρουργείο, χάνι, καφενεία, τυροκομεία, αρτοποιεία, που κουβαλούν στη ράχη τους αναμνήσεις. Τέλος, κάνει ιδιαίτερη μνεία στον Μορφωτικό Πολιτιστικό Αιμοδοτικό Σύλλογο Κουτσελιού, στην ίδρυση και τη δράση του. Το Δεύτερο Μέρος ολοκληρώνεται με τα Λαογραφικά του Κουτσελιού, ένα υπερπλούσιο υλικό, λόγω της πολύχρονης αφοσίωσης του συγγραφέα στην Επιστήμη της Λαογραφίας. Για το μέρος αυτό η σκυτάλη θα παραχωρηθεί στην επόμενη ομιλήτρια κα Ελένη Καρανικόλα, ως την καθ’ ύλην αρμόδια.

Την ψυχή του χωριού ο Κονταξής την αναζητά στο φωτογραφικό υλικό, την επιμέλεια του οποίου έχει ο Δρόσος Ξενοφών, ο οποίος θα αναλάβει και την εκτενή παρουσίασή του. Το πλούσιο αυτό φωτογραφικό υλικό αιχμαλωτίζει το μάτι, προκαλεί το νου και την καρδιά του θεατή, φορτίζει τη φαντασία με μια εποχή που δεν ξεχνιέται.

Το βιβλίο «Το Κουτσελιό Ιωαννίνων στο χώρο και το χρόνο (Ήπειρος-Ιωάννινα-Παμβώτιδα)» κλείνει με τις Συντομογραφίες, τη Βιβλιογραφία, το Ευρετήριο Ονομάτων και Τόπων, υλικό που επιβεβαιώνει και επισφραγίζει την επιστημοσύνη του συγγραφέα του.

Κριτική προσέγγιση

Η μνήμη του χωριού μοιάζει με ένα μωσαϊκό, του οποίου οι ψηφίδες –οι αναμνήσεις- είναι διασκορπισμένες στα έμψυχα και άψυχα κομμάτια της. Και είναι δύσκολο έργο να συλλάβει κανείς την εικόνα αυτού του μωσαϊκού στην ολότητά του. Και όμως, ο Κώστας Κονταξής έσκυψε με μεράκι, με σεβασμό, με επιστημοσύνη, με γόνιμη περιέργεια, ξεσκόνισε παλιά κιτάπια, ξεκαθάρισε και λαμπίκαρε τα λησμονημένα και παρατημένα της ιστορικής μνήμης, ξανάφερε στο νου όνειρα φευγαλέα, και, με γλυκιά συγκίνηση και ανάλαφρο οίστρο, κατάφερε να συγκεντρώσει τις ψηφίδες που απαρτίζουν το ψηφιδωτό του τόπου του, να συνθέσει την εικόνα του, την ταυτότητά του και να μας την παρουσιάσει μέσα από το βιβλίο του αυτό.

Ο Κώστας Κονταξής στο βιβλίο του αυτό ξετυλίγει το κουβάρι των αναμνήσεών του, περιδιαβαίνει έναν χώρο φορτωμένο με θύμησες και μνήμες και επιχειρεί μέσα από τις σελίδες του να τον αναστήσει…

Μια μεθοδική, οργανωμένη επιμελημένη και βιβλιογραφικά τεκμηριωμένη εργασία που διακρίνεται για την επιστημονική της ακρίβεια και πληρότητα. Ο Κονταξής στέκεται με φλογερή αγάπη απέναντι στο θέμα, χωρίς να παρασύρεται σε εύκολους συναισθηματισμούς για τον τόπο του. Η αρχιτεκτονική δομή του λόγου, η λεκτική αρτιότητα και η επιστημονική ευθύνη αποτελούν αρετές του βιβλίου.

Και η τοπική ιστορία δεν θα ήταν κατανοητή χωρίς τη σύνδεσή της με μια γενικότερη ιστορία που υπερακοντίζει χωρίς να καταργεί την τονικότητα. Και ο συγγραφέας δαμάζει την τοπική ύλη και εντάσσει το τοπικό ως μερικό στο γενικό. Τελικά, η αγάπη για τη γενέτειρα δεν αποδυναμώνει την κριτική και ιστορική σκέψη

Οφείλω να αποδώσω τα εύσημα για τον σχεδιασμό, την καλλιτεχνική επιμέλεια της έκδοσης, την εκτύπωση και τη βιβλιοδεσία για τον σχεδιασμό και την καλλιτεχνική επιμέλεια του εξωφύλλου.

Ο καλαίσθητος αυτός τόμος αφορά τον ειδικό ερευνητή αλλά και τον καθένα που ενδιαφέρεται και αναζητά τη γνώση μέσα από τον τοπικό πολιτισμό. Μέσα από τις σελίδες του «η πόλη θυμάται», «οι πολίτες θυμούνται». Και ο Κώστας Κονταξής πέτυχε μέσα από τις σελίδες του βιβλίου του την προβολή της ψυχής του κουτσελιώτικου λαού πάνω στο τοπίο του. Και μας δίδαξε ότι η ιστορία δεν χάνεται, ότι η ανθρώπινη παρουσία είναι πιο στέρεη από όσο πιστεύουμε και για αυτό φρόντισε να μετουσιώσει τη μνήμη σε δημόσια πράξη, προσφέροντάς μας το βιβλίο του αυτό.

Υπάρχουν βιβλία που τελειώνουν στην τελευταία σελίδα, τα βάζεις πίσω στο ράφι τους και κλείνεις μαζί τους τους λογαριασμούς σου. Υπάρχουν βιβλία, που, αφού τα τελειώσεις, συνεχίζεις μέσα σου να τα διαβάζεις με τον νου και την καρδιά, μέχρι να επιστρέψεις σε αυτά για μια ακόμη ανάγνωση που θα σου αποκαλύψει τον κόσμο που κρυβόταν πίσω από τις λέξεις, τις γραμμές, τα περιθώρια των σελίδων. Και ένα τέτοιο είναι το σημερινό παρουσιαζόμενο βιβλίο του Κώστα Κονταξή με τίτλο «Το Κουτσελιό Ιωαννίνων στο χώρο και το χρόνο (Ήπειρος-Ιωάννα-Παμβώτιδα)», το οποίο καλωσορίζω με έντονη συναισθηματική φόρτιση, ως ζωντανή παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές.

Επιλογικές σκέψεις

Θα κλείσω με μια φράση του Κωστή Παλαμά στο ποίημά του «Το Βραχώρι»: «Πόσες μας θρέψανε στιγμές και πώς τις λησμονούμε». Γι’ αυτό πρέπει να θυμόμαστε και να ζωντανεύουμε το παρελθόν, να ανιχνεύουμε την ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά του τόπου μας, γιατί η διαφύλαξή της είναι αλληλένδετη με τη ζωτικότητα και τη δημιουργικότητα, γιατί με τα μάτια του χτες μπορούμε να κοιτάξουμε το μέλλον. Κάθε εμβάθυνση στις μικρές πατρίδες είναι και μια αναβάπτιση στο Εθνικό μας Είναι. Χρέος είναι η ανάδειξη των τοπικών χαρακτηριστικών της κάθε περιοχής, ώστε, μέσα από την ποικιλία και την αντίθεση των κατά τόπους πνευμάτων, να προκύψει μια σύνθεση, μια ενότητα και μια αρμονία του ελληνικού πνεύματος. Και ο Κώστας Κονταξής επιστρέφει στις μικρές πατρίδες τής Ελληνικής Επαρχίας και είναι τούτο ένα εμφανές στοιχείο του τελικού μας Νόστου, με βάση το παλαμικό «Γύρισε ως πάλι γύρισε στα μέρη τα δικά σου».

Ευχαριστούμε από καρδιάς τον πανεπιστημιακό δάσκαλο και συγγραφέα Κώστα Κονταξή για όσα έγραψε, για όσα μας δίδαξε με τον λόγο του, με τη σιωπή του, με τα έργα του.

Ο Κώστας Δ. Κονταξής με το βιβλίο του «Το Κουτσελιό Ιωαννίνων στο χώρο και το χρόνο (Ήπειρος-Ιωάννα-Παμβώτιδα)» εξοφλεί ένα ελάχιστο χρέος στον γενέθλιο τόπο. Το βιβλίο πήρε πλέον τον δρόμο του. Ανήκει στους Κουτσελιώτες. Στο μικρό τόπο, το Κουτσελιό, που το αξίζει. Το Κουτσελιό στον χώρο και στο χρόνο. Εις μνήμην και ανάμνησιν, λοιπόν…

Η Μεταξούλα Μανικάρου είναι φιλόλογος, συγγραφέας, Διδάκτωρ «Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» και Μεταδιδάκτωρ «Παιδικής Λογοτεχνίας». Διδάσκει στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. https://independent.academia.edu/MetaxoulaManikarou