«Όταν μία γενιά ασχολείται με το στόχο της, δεν γίνεται  να νιώσει κόπωση»

1.- Κίβδηλοι καιροί και αγνοί νέοι

Κάθε εποχή, όσο βάρβαρη και βάναυση, δεν παραλείπει να δοξολογεί τη νεότητα. Μεγάλοι ποιητές και στοχαστές τής αφιέρωσαν λεπτές και ευγενικές σκέψεις, διαποτισμένες από ένα βαθύ αίσθημα αγάπης και κραταιάς νοσταλγίας.

Νομίζω, όμως, ότι οι περισσότερες εποχές ύμνησαν τη νεότητα και αγνόησαν τους νέους: δεν έσκυψαν με σεβασμό και αγία σοβαρότητα να μελετήσουν τα πολλά και αιχμηρά προβλήματα των νέων και έτσι να εισέλθουν στο ιερό και άβατο κάποτε βήμα της ψυχής τους. Απλά: δεν κατανοούμε τους νέους.

Κατανόηση ονομάζω όχι μόνο την όσο το δυνατόν πληρέστερη και βαθύτερη γνώση της ψυχικής τους ζωής, αλλά κυρίως την επίγνωση ότι οι νέοι θα ζήσουν μέσα σε άλλες συνθήκες και με άλλες καινούργιες δυνατότητες. Κατανόηση ονομάζω όχι μόνο την έντιμη επιστημονική προσπάθεια να συλλάβουμε τη μοναδικότητα της ψυχής κάθε νέου, αλλά κυρίως να τον κατευθύνουμε συνετά προς τις απαιτήσεις μιας ζωής, που επειδή ασταμάτητα εξελίσσεται, δεν είναι κατ’ ανάγκην οικοδομημένη σύμφωνα με την προσωπική μας βιοθεωρία και κοσμοθεωρία. Φιλοξενούμε το σώμα τους, τις υλικές τους ανάγκες. Είναι, ωστόσο, πολύ δυσκολότερο να ξενοδοχήσουμε την ψυχή τους. «Γιατί η ψυχή τους κατοικεί στον οίκο του αύριο, τον οποίον συ δεν μπορείς να επισκεφθείς ούτε καν στα όνειρά σου», παρατηρεί εύστοχα ο Gibran, ο βαθύς διανοητής της χώρας των κέδρων, στο έργο του «Ο Προφήτης». Και αμέσως χρησμοδοτεί ο Gibran: «Πατέρα, προσπάθησε να τους μοιάσεις, αλλά μη ζητήσεις να τα κάμεις να σου μοιάσουν. Γιατί η ζωή δεν πηγαίνει ποτέ προς τα πίσω και δεν “χαζεύει” ποτέ στο χθες».

Δεν ονομάζω κατανόηση τις πνευματικές ακροβασίες της σύγχρονης δήθεν ψυχολογίας, με τις άψυχες στατιστικές, που συνιστά «τα πάντα για το παιδί», δηλαδή μια αγάπη υπερβολική, που συνήθως φονεύει, που συνιστά «δώστε κάθε παιχνίδι στο παιδί», δηλαδή δεν προσφέρει όλα τα είδη των παιχνιδιών, αλλά και παίζει μαζί τους. Έτσι θραύει την ασύγκριτη αξιοπρέπεια του νέου ανθρώπου, συντρίβει τη θέλησή του για ζωή και αλήθεια, και τον τοποθετεί έξω από τη μάχη του κόσμου.

Όμως, υπάρχουν και εποχές που νομίζουν ότι υπολογίζουν και υμνολογούν την νεότητα. Στο βάθος την ελεεινολογούν και -το χειρότερο- εκμεταλλεύονται τις άπειρες δυνατότητές της. Να χαρτογραφήσει κανείς τις πολλές μορφές εκμεταλλεύσεως σε όλους τους χρωματισμούς της δεν είναι εύκολο έργο. Σημειώνονται εδώ κάποιες από αυτές, που έχουν αποφασιστικό αντίκτυπο -και οδυνηρό- στην πορεία της ζωής:

Η χαμερπής κολακεία των νέων, που οδηγεί σε αφλογιστία τη συνείδηση ευθύνης. Η απόλυτη ιδεολογική χειραγώγηση και κατεύθυνση, που γεννά τον άκριτο φανατισμό και τη χυδαιότητα, ωθεί στη βίαιη και έξαλλη δράση, απειλεί και αφαιρεί την εσωτερική τους ελευθερία, τους μετατρέπει σε υλικό, κατάλληλο για δυνάστη. Η καταστροφή των διαιωνίων αξιών και αρχών (αισθητικών, ηθικών, θρησκευτικών, επιστημονικών) πυροδοτεί την ανασφάλεια, οπλίζει τον κυνισμό, αποθηριώνει και ερειπώνει την ύπαρξη. Η προσφορά μιας άνετης δήθεν ζωής, που αναιρεί το μόχθο, καθαγιάζει την εύκολη και ήσσονα προσπάθεια, αφήνει χωρίς υψηλούς στόχους τους νέους και τους λαφυραγωγεί ψυχικά. Η επανάσταση κατά των γονέων ή η περιφρόνησή τους, αφού τάχα «παράγουν» συνεχή καταπίεση εις βάρος των παιδιών τους. Η διακωμώδηση αρετών ως αναχρονιστικών και πεπαλαιωμένων, όπως είναι η φιλαλήθεια, η αξιοπιστία, η ευσυνειδησία, η ολιγάρκεια, η εγρήγορση της καρδιάς, η έντιμη φιλία. Όλα αυτά είναι μικρό δείγμα από τον μεγάλο κατάλογο των μορφών εκμεταλλεύσεως.

Ωμότερη εν τούτοις μορφή εκμεταλλεύσεως είναι η τάση της εποχής μας να αποσπά πρόωρα τους νέους -και μάλιστα την παιδική ηλικία- από τους κόλπους του οικογενειακού περιβάλλοντος, να επιδρά πρόωρα έτσι, ώστε να «ωριμάζουν» τα νήπια, να αποκτούν γνώσεις, να είναι έτοιμα να προσφέρουν γρήγορα στο κοινωνικό σύνολο ή να είναι ικανά να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της υψηλής μας τεχνολογίας. Ονομάζω την πράγματι βάρβαρη αυτή στάση και βάναυση μεταχείριση, την άκρως αντιανθρωπιστική, βίαιη απόσπαση του παιδιού από τους κόλπους του φυσικού του Είναι και νομίζω ότι από αυτήν κατάγονται πολλά είδη ψυχικής ανεστιότητας και ακατανόητης ή και άθλιας συμπεριφοράς μιας μικρής μειοψηφίας σημερινών νέων.

Η οξυδερκής και φιλοσοφημένη ποιητική σκέψη του Hölderinτο επεσήμανε με τρόπο ανεπανάληπτο στο έργο «Υπερίων ή ο Ερημίτης στην Ελλάδα»: «Γαλήνη των παιδικών χρόνων! Ουράνια γαλήνη! Πόσες φορές στέκομαι μπροστά σου σε μελέτη αγάπης για να σε σκεφθώ!... Ναι, θεϊκό πλάσμα είναι το παιδί, όσο δεν έχει βουτηχτεί στο χαμαιλεόντιο χρώμα του ανθρώπου. Είναι ολόκληρο ό,τι είναι, γι’ αυτό είναι και τόσο όμορφο. Ο εξαναγκασμός του Νόμου και της Μοίρας δεν το αγγίζει. Μόνο στο παιδί υπάρχει ελευθερία. Στο παιδί είναι η Ειρήνη. Δεν έχει ακόμα διχασθεί ο εαυτός του. Μέσα του έχει πλούτο, η καρδιά του δεν γνωρίζει τη στέρηση της ζωής. Είναι αθάνατο, επειδή δεν ξέρει τίποτε για το θάνατο. Αλλά αυτό οι άνθρωποι δεν το αντέχουν. Αυτό το θεϊκό πλάσμα πρέπει να γίνει σαν ένας από αυτούς… και πριν να το εκδιώξει η ίδια η φύση από τον παράδεισό του, το βγάζουν, κολακεύοντάς το, στο πεδίο της κατάρας για να πνίγεται, δουλεύοντας, μες τον ιδρώτα του προσώπου του, σαν κι αυτούς… Είναι βέβαια όμορφη και η ώρα που ξυπνάς, αρκεί να μη σε ξυπνάνε άκαιρα»!

Το άκαιρο τούτο ξύπνημα εμποδίζει το άτομο να ολοκληρώσει την παιδεία του, δεν μπορεί δηλαδή να διανύσει εκείνο το δρόμο, που θα το οδηγούσε στην αυτογνωσία του. Κατακερματίζεται μέσα στο παρόν, χάνει την επαφή του με το παρελθόν και δεν οικοδομεί βέβαιο το μέλλον. Έτσι, το άτομο γεύεται τώρα έναν άλλο πικρό καρπό των καινούργιων καιρών: δεν φτάνει στην εσωτερική του αρτίωση. Η συνείδησή του ατροφεί, δεν γρηγορεί ή είναι βαριά μωλωπισμένη!

Τους μώλωπες, τα τραύματα των συνειδήσεων, τις επικίνδυνες ρωγμές των νεανικών ψυχών καθιστά βαθύτερες ή αναντίλεκτη αντιφατικότητα της εποχής μας: Διδάσκει τον ιδεαλισμό και ζει στον υλισμό. Υμνεί την ελευθερία και δέχεται ή ανέχεται την πιο στυγνή δουλεία. Κόπτεται για δικαιοσύνη και αγάλλεται εν τη αδικία. Θέτει αρχές και τις αναιρεί με σαρκασμό. Κηρύσσει αξίες και τις προσαρμόζει στο εκάστοτε συμφέρον. Άλλα λέγει και άλλα ποιεί. Οι νέοι τα βλέπουν όλα αυτά, σιωπηλοί στην αρχή, και σπαράσσονται. Ανήσυχοι ύστερα, διαμαρτύρονται. Ζητούντες λύσεις, τέλος, εξεγείρονται. Και εύπιστοι, «διά το μήπω τεθεωρακέναι πολλάς μαρτυρίας», «διά το μήπω πολλά εξηπατήσθαι», «διά το μη πολλά αποτετυχηκέναι… και εξημαρτηκέ- ναι», όπως σημειώνει ο Σταγειρίτης στη «Ρητορική» του, καταδημαγωγούνται.

Στην εχθρικότητα, τώρα, την πεισματικότητα, την άρνηση, την επαναστατικότητα, την απαράδεκτη συμπεριφορά, την αντικοινωνική κοινωνικότητα ή την απομόνωση διοχετεύουν οι νέοι κυρίως: Πρώτον, την ανήσυχη τάση τους για δικαιοσύνη, ελευθερία, αυτοκατεύθυνση, αυτοτέλεια, αυτάρκεια και πλήρη ανεξαρτησία και, δεύτερον, την αντίληψή τους ότι οι άνθρωποι, η κοινωνία, ο πολιτισμός έχουν απολέσει την αξία τους.

2.- Η απόγνωση και οι μορφές της

Τότε ακριβώς ξυπνούν ανεμοθύελλες μέσα στην ψυχή τους, που μαίνονται και τρέπονται προς ποικίλες κατευθύνσεις και ξεριζώνουν την αισιόδοξη εσωτερική διάθεση του νέου: τα πράγματα, τώρα, δεν «λένε τίποτε», οι άνθρωποι «είναι ασήμαντοι», ο κόσμος «δεν έχει νόημα», όλα είναι ένα «μη είναι», ένα «μηδέν», η ίδια η ύπαρξη «στερείται βάρους». «Γιατί να υπάρχω;» Ένα ερώτημα που λυτρώνει τις ισχυρές συνειδήσεις, ενώ θερίζει τις ισχνές και αναιμικές, τα ασθενή πνεύματα.

Σε μια τέτοια εσωτερική διάθεση, που στη συνέχεια γονιμοποιεί αντίστοιχο προβληματισμό, στήνουν τη σκηνή της η απόγνωση, η απελπισία και τα υποπροϊόντα της: η αγωνία, ο φόβος, η φλυαρία, η περιέργεια, η περιφρόνηση, η αδιαφορία, ο ερμητισμός, η νέκρωση, η διασκεδαστική πολυασχολία, η ηθική ελεφαντίαση ή η συνειδησιακή πώρωση, η κοινωνική σύγκρουση, η αποξένωση, το κρήμνισμα.

Με την απόγνωση αποκαλύπτεται η μηδενικότητα των πραγμάτων και η αδυναμία να θεμελιώσουμε επάνω σε αυτά μια γνήσια ζωή. Έτσι ανοίγονται δύο θεμελιώδεις δυνατότητες, προς τις οποίες αντιστοιχούν δύο βασικές μορφές απόγνωσης: ο δρόμος της απόγνωσης, που σώζει και ανωτεροποιεί την ύπαρξη, και η οδός που φονεύει την ύπαρξη, δηλαδή που την οδηγεί στην αυτοκτονία.

(α) Η σωστική απόγνωση

Προτού επιλέξει ο νέος -ο κάθε σκεπτόμενος θα έλεγα άνθρωπος-, βρίσκεται ή διέρχεται από το πυρακτωμένο σημείο προβληματισμού-διαχωρισμού των δύο αυτών δρόμων. Η εκλογή είναι αναγκαία. Γιατί, και εάν δεν εκλέξει, θα έχει ήδη εκλέξει: να μην εκλέξει. Η εκλογή κυρίως είναι κρίσιμη. Γιατί από αυτήν εξαρτάται η σωτηρία του, δηλαδή η ευδαιμονία του ή ο θάνατός του, δηλαδή η αυτοκτονία του, που δεν είναι πάντοτε η αυτοχειρία, αλλά μπορεί να είναι ηθική, ή θρησκευτική, η επιστημονική αυτοκτονία.

Γι’ αυτό, η δυνατότητα επιλογής αποφάσεως προκαλεί τρόμο. Είναι ο ίλιγγος της ελευθερίας.

Κυριαρχημένος από τον ίλιγγο τούτο, ο μεγάλος Δανός στοχαστής Ζαϊρεν Κίρκεγκωρ (1813-1855) θα εξομολογηθεί στο όνομα κάθε ανθρώπου: «Η ζωή μου έγινε ένα πικρό ποτό, όμως πρέπει να το πάρω, όπως στις σταγόνες, αργά, μετρώντας… Κανένας δεν γύρισε εκ νεκρών πίσω, κανένας δεν ερωτά τον άλλο αν θέλει να εισέλθει… Σε τι χρησιμεύω; Σε τίποτε… Η καρδιά μου είναι τόσο βαριά, ώστε δεν μπορεί πια να υποφέρει καμία σκέψη… Την εσωτερική μου ουσία επωάζει μια στενοχώρια, μια αγωνία, που προοιωνίζεται σεισμό… Πώς είναι η ζωή τόσο ασήμαντή και κενή; Ενταφιάζει κανείς έναν άνθρωπο, του βάζει την ταφόπετρα, του ρίχνει τρεις φτυαριές χώμα… ποιος θα έχει την τύχη να είναι ο τελευταίος ζωντανός, ποιος θα ρίξει τις τελευταίες τρεις φτυαριές γης στον τελευταίο νεκρό;»

Πρόκειται εδώ για μια κοφτερή βίωση του κενού. Από αυτό εκπορεύεται η σώζουσα απόγνωση, η οποία ειδοποιεί την ύπαρξη ότι είναι έρημη, εγκαταλελειμμένη μέσα στον κόσμο και ότι πρέπει να στηριχθεί στον εαυτό της, να κερδίσει την ηρεμία, τη νηφαλιότητα, την πληρότητα, να οπλισθεί με αγωνιστικό ήθος, να μη ναυαγήσει στο σκόπελο του μηδενός, να ανυψωθεί στον αιώνιο προορισμό της.

Η σώζουσα απόγνωση δεν είναι απελπισία από κάτι εξωτερικό, από κάτι άλλο. Είναι εσωτερικό γεγονός και αφορά στο ίδιο το Εγώ μας. Προέρχεται από τη συνειδητοποίηση ότι το Εγώ ασθενεί, ότι αυτό δεν είναι πλούσιο, αυτάρκες, ανενδέες. Δεν είναι ηθικά θεμελιωμένη παρουσία. Υπόκειται σε απώλεια, μια φρικιαστικά ήσυχη απώλεια: «Κάθε άλλη απώλεια, ένα χέρι, ένα πόδι, 5 τάληρα, μια σύζυγος, γίνεται έντονα αισθητή». Η απώλεια του Εγώ, όχι. Η βαθιά κατανόηση του Εγώ είναι σωτήρια για τον άνθρωπο. Γιατί τον οδηγεί προς ό,τι εκείνος θεωρεί ως την ύψιστη δύναμη και πηγή της Ζωής, ενώ παράλληλα τον αποσπά από τη θέωση του κόσμου και των πραγμάτων.

Ο Γάλλος ποιητής και διανοητής Paul Pelisson θα σημειώσει σε ένα επίγραμμά του: «Ανθρώπινη σοφία, μεγαλείο, δόξα, φιλία, χαρά, περιουσία, αυτά είναι ήχος και καπνός και άνεμος. Αλλά, τι λέγω; Μηδέν είναι αυτά». Αν εφησυχάσει σ’ αυτά, αν δεν απελπισθεί από αυτά, δεν θα μπορέσει ο άνθρωπος να συλλάβει το βαθύτερο νόημα της Ζωής και της Υπάρξεως. Απόγνωση από όλα αυτά σημαίνει γνώση αυτών και στροφή του προσώπου, αποστροφή από αυτά. Γιατί ούτε έχουν ούτε δίνουν το θεμέλιο για την οικοδόμηση μιας αληθινής υπάρξεως, ενός γνήσιου Ανθρώπου.

Απελπισμένος από αυτά σημαίνει ότι ξέρει τη συμβατικότητά τους, την αρνητικότητά τους, ότι έπαυσαν να ασκούν γοητεία επάνω του, ότι είναι απογοητευμένος, ότι αναζητεί τη σωτηρία κάπου αλλού, ασφαλέστερα και το νόημα στη ζωή κάπου βαθύτερα. Αυτού του είδους η απόγνωση για κάθε ανθρώπινο, μας φέρνει ως τα κράσπεδα, όπου ορθρίζει το Πνεύμα του Δημιουργού. Αναιρεί τη δυσαρμονία με τα πράγματα, την αντίθεση με τους ανθρώπους, τη διαμάχη με τον εαυτό μας. «Πένθος χαροποιόν» αποκαλούν την απόγνωση αυτή οι μοναχοί, ενώ ο Άγιος Ισαάκ ο Σύρος θα υπογραμμίσει: «Ουδέν ισχυρότερον της απογνώσεως. Αυτή ου γιγνώσκει ηττηθήναι υπό τινος… ότε ο άνθρωπος εν τη διανοία εαυτού κόψει την ελπίδα εκ της ζωής αυτού ουδέν θαρσελεώτερον ουδέποτε γαρ μανθάνει ο άνθρωπος την δύναμιν την θεϊκήν εν αναπαύσει και πλατυσμώ».

Η απόγνωση, η απελπισία λειτουργεί ως στερητική της ελπίδας: καταργεί την ελπίδα είτε «ηδεία» και «αγαθή» είτε «κακή» είναι αυτή, σύμφωνα με τις απόψεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλους. Η ελπίδα, ως προσδοκία κάποιου ποθητού ή αποφευκτέου, συνδέεται με το φόβο της πραγματοποιήσεως. Η απόγνωση επομένως λύει τα δεσμά του φόβου και απελευθερώνει, δηλαδή λυτρώνει, τον άνθρωπο. Ο μεγάλος Κρητικός στοχαστής Νίκος Καζαντζάκης έτσι είδε στην «Ασκητική» του την απόγνωση και τα λόγια εκείνα χαράχθηκαν επάνω στον απέριττο σταυρό του μνήματός του: «Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβούμαι τίποτα, είμαι λεύτερος».

Ο Αισχύλος στον «Αγαμέμνονα» θα μιλήσει για «ελπίδα φόβου» και «προσδοκία αγαθού», ενώ ο Λουκιανός στον «Τυραννοκτόνο» για «ελπίδα φόβου» και «μελλοντικών κακών». Στη σύγχρονη εποχή, ο Ernst Bloch, στο 9τομο έργο του «Das Prinzip Hoffnung» (Η Αρχή της Ελπίδας), θα θεωρήσει την ελπίδα ως βασικό στοιχείο της ζωής, συνδεόμενο με το μέλλον. Είναι εξ άλλου χαρακτηριστικό ότι οι σπουδαιότεροι διανοητές και ερευνητές από την αρχαιότητα ως σήμερα (Πλάτων, Αριστοτέλης, τραγικοί, ιστορικοί, ρήτορες, Πλωτίνος, Καντ, Σπινόζα, Έγελος, Κίρκεγκωρ, Νίτσε, Κάφκα, Μπλοχ, Γιάσπερς, Πηρς, Χάιντεγκερ, Μαρσέλ, Σαρτρ, Καμύ, Μπερντιάγιεφ, Βουλγκάκωφ, Ευδοκίμωφ), για να προσεγγίσουν εις όλο της το βάθος την έννοια της απογνώσεως, της απελπισίας, τη συσχετίζουν αναγκαστικά με τις έννοιες της ελπίδας, του φόβου και της ελευθερίας. Αναιρώντας την ελπίδα, καταργεί το φόβο και γεύεται τους καρπούς της αληθινής ελευθερίας.

Ο Πλωτίνος, ο αρχηγός του Νεοπλατωνισμού (205-269 μ.Χ.) και έσχατος μεγάλος διανοητής της αρχαιότητας, συμβουλεύει: «Άφελε πάντα», όχι μόνο τις επιθυμίες και τις ελπίδες και τους φόβους, αλλά και τον ίδιο το λογισμό, για να καθαρθείς, να λυτρωθείς και ελεύθερος να ενωθείς με το απόλυτο Εν.

Η απόγνωση έτσι γίνεται σωστική, επικουρεί και υλοποιεί την unio mystica. Γυμνό το Είναι του Ανθρώπου, εκβάλλει και χάνεται στο ατελεύτητο, ανώφελο, αιώνιο Είναι του Θεού.

(β) Η Φονική Απόγνωση

Ενώ η σώζουσα απόγνωση ανωτεροποιεί την ύπαρξη, αντιθέτως η φονεύουσα την απειλεί, τη φοβίζει, την περισπά, την απελπίζει με το να τη γεμίζει ελπίδες! Τη διάψευση των προσδοκιών, το ξεγέλασμα των ελπίδων ακολουθούν σκληροί πόνοι: πόνοι υλικοί, ηθικοί πόνοι, πνευματικοί και γενικά πόνοι συνώνυμοι εκείνων, προς τα οποία απέβλεπε ο επιζών. Ο αντίκτυπος στην ψυχική ζωή του ανθρώπου και ιδιαίτερα του νέου, από τη διάψευση των ελπίδων -για να θυμηθούμε τον Γκαίτε- είναι οδυνηρός και κλονιστικός. Γιατί σύμφωνα με τη σοφή ρήση του Αριστοτέλη:

Οι νέοι «ζώσι τα πλείστα τη ελπίδι… και ευέλπιδές (εισιν)», ενώ οι «πρεσβύ-τεροι και παρηκμακότες… δισέλπιδες… και ζώσι τη μνήμη μάλλον ή τη ελπίδη˙ του γαρ βίου το μεν λοιπόν ολίγον, το δε παρεληλυθός πολύ, έστι δε η μεν ελπίς του μέλλοντος, η δε μνήμη των παροιχομένων… αναμιμνησκόμενοι γαρ ήδονται». Αυτό σημαίνει ότι βασικός τρόπος και εργαλείο της ψυχικής ζωής του νέου είναι η ελπίδα. Επάνω της οικοδομεί τη μελλοντική του ύπαρξη η ζωή. Η εξολόθρευσή της οδηγεί τον νέο στην απώλεια, στην απόγνωση.

Η συνείδηση του νέου έχει στο βάθος της μια αισιόδοξη απόχρωση για τη ζωή. Η ορμή του ζην είναι σφοδρή. Αυτήν ακριβώς διαταράσσει και πλήττει η απόγνωση. Η ομαλή συνάντηση με τον κόσμο, η επικοινωνία με το περιβάλλον (φυσικό, κοινωνικό, πνευματικό και πολιτιστικό) κλονίζεται τώρα. Το Εγώ βρίσκεται σε δυσαρμονία με το Συ και σιγά-σιγά οδηγείται σε αντίθεση και σύγκρουση. Αυτή είναι μια πρώτη απάντηση του νέου προς τον κόσμο: άρνηση του κόσμου. Ακολουθεί μια περιπλάνηση στα μύχια της ίδιας του της ψυχής: οραματίζεται την πραγμάτωση νέων αξιών, θέλγεται με την ιδέα της καθιερώσεως νέων θεσμών και κανόνων ηθικής διαβιώσεως, τέρπεται με καινούργιες πνευματικές αναζητήσεις. Τέλος, σχεδιάζει την υλοποίησή τους, που δεν είναι κάποτε ούτε δυνατή ούτε εύκολη. Το συνειδητοποιεί. Και η απόγνωσή του κορυφώνεται.

3.- Οι συνέπειες της απογνώσεως

1.- Οι περισσότεροι νέοι, που έτσι διαβιούν και απελπίζονται, κρημνίζονται σε μια άγρια διασκέδαση των δυνάμεών τους, περισπώνται, δρουν, διοχετεύουν σε άλλες περιοχές την ενεργητικότητά τους, συμφιλιώνονται με την πραγματικότητα, αφομοιώνονται από αυτήν και σώζονται, παρά τα διλήμματα, παρά τις συγκρούσεις, παρά τα άλυτα προβλήματα. Δέχονται και όχι σπάνια υπηρετούν την αντιφατικότητα του κόσμου ή επιχειρούν να τον βελτιώσουν. Όλοι όμως, δοκιμάζουν ένα ηθικό ή πνευματικό, ψυχικό ή σωματικό κάματο. Όσοι εν τούτοις είναι πιο ευαίσθητοι, ανισορροπούν. Πεθαίνουν ψυχικά, αυτοκτονούν ηθικά ή πνευματικά πρώτα και ύστερα καταλήγουν σε ό,τι είναι περισσότερο ορατό -όχι πλέον οδυνηρό-, την αυτοκτονία.

2.- Οι νέοι έχουν εδώ ένα θλιβερό προνόμιο: παρουσιάζουν, σε σχέση με τις άλλες ηλικίες, τον υψηλότερο δείκτη αυτοκτονίας. Η αυτοκτονία είναι μία, η πιο ακραία, συνέπεια της απογνώσεως. Την αυτοκτονία ερμήνευσαν μερικοί ως απόδειξη ότι, όσο ανώτεροι άνθρωποι θυσίασαν συνειδητά τη ζωή τους, «ήταν επάνω από τη φυσική ζωή». Στην περίπτωση αυτή, η αυτοκτονία «είναι η απόδειξη της ασύγκριτης αξιοπρέπειας του ανθρώπου… Ας μάθουμε να σωπαίνουμε μπροστά στην πραγματικότητα της αυτοκτονίας», συνιστά ο Γιάσπερς. Και θυμίζει τον Ηγησία τον Πεισιθάνατο, σε άλλον τόνο, σοβαρότερο βέβαια.

Από μια σύντομη ιστορική αναδρομή βλέπουμε ότι η αυτοκτονία θεωρείται έγκλημα κατά της κοινωνίας και της ζωής των ανθρώπων και ασέβεια προς τους θεούς. Η ζωή, λέει ο Σωκράτης στον «Φαίδωνα», είναι φρουρά, «εν η οι άνθρωποι εισί τεταγμένοι». Ο Πλάτων χαρακτηρίζει τον αυτόχειρα «φονέα του φιλτάτου», «άδικον δίκην εαυτώ επιτιθέντα, αργία και ανανδρίας δειλία». Ο Αριστοφάνης στρέφεται κατά του Ευριπίδη (στους «Βατράχους» του), ως ηθικού αυτουργού πολλών αυτοκτονιών από μίμηση, γιατί σε πολλά έργα του είναι απαισιόδοξος και στον γνωστό στίχο της τραγωδίας «Ηρακλής Μαινόμενος», επιτιμητικός: «Ταις συμφοραίς όστις ουχ υφίστανται ουδ’ ανδρός αν δύναιθ’ υποστήναι βέλος εγκαρτερήσας θάνατον». Ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια» νομίζει δειλόν τον αυτοκτόνον και «άδικον διά την πόλιν». Ο Βιργίλιος στην «Αινειάδα» τεθλιμμένον, οι Νεοπλατωνικοί πιστεύουν ότι καμία αιτία δεν δημιουργεί «εύλογον εκ του βίου εξαγωγήν», ο Δάντης στη «Θεία Κωμωδία» περιβάλλει με ακάνθινο στέφανο τον αυτοκτονούντα και δεν ευρίσκει θέση γι’ αυτόν στη Δευτέρα Παρουσία. Ο ελληνικός λαός τον θεωρεί «αφορεσμένο», στην Αγγλία προδότη και εγκληματία. Ο Ναπολέων, σε διαταγή του, χαρακτηρίζει ως λιποτάκτη στρατιώτη τον αυτοκτονούντα, ενώ ο Προυντών ορίζει την αυτοκτονία ως δόλια χρεωκοπία και την εξισώνει με την ανθρωποκτονία. Το σώμα του αυτόχειρα είχε «ακλεή ταφήν», εκτός νεκροταφείου γινόταν «βορά των κυνών», ενώ στη Ρώμη όταν σταυρωνόταν. Σε κάποιες όμως περιπτώσεις, η μεταχείριση ήταν καλύτερη (όπως βλέπουμε στον Πλάτωνα, στους Στιωικούς, Κυνικούς και στο λαό μας, προκειμένου για τη Δέσπω ή για τον Καψάλη θαυμασμός και συμπάθεια ή στον Λεοπάρντι και τον Σοπενχάουερ).

Η θρησκεία μας θεωρεί την αυτοκτονία μέγιστο αμάρτημα. Το σώμα είναι σκήνωμα και ναός του πνεύματος. Ο αυτοκτονών κλείει διά παντός τη θύρα της μετανοίας και θάπτεται έξω από το νεκροταφείο, αν και υπάρχει η κατ’ οικονομίαν επιείκεια. Οι Πατέρες καταδικάζουν την αυτοκτονία και απαγορεύουν την ταφή. Η Παλαιά Διαθήκη αναφέρει 4 αυτοκτονίες και η Καινή μία, του Ιούδα και μία απόπειρα, εκείνη του δεσμοφύλακα. Η Παλαιά Διαθήκη αναφέρει τις αυτοκτονίες του Σαμψών, του Σαούλ, του Αίροντος τα σκεύη και του Αχιτόφελ. Βέβαια, η Παλαιά Διαθήκη δεν επικρίνει τις αυτοκτονίες αυτές με σφοδρότητα ίση προς εκείνην της Καινής Διαθήκης.

Από την άποψη της μορφολογίας, τα είδη, οι τρόποι αυτοκτονιών, είναι όσοι και οι αυτοκτόνοι. Υπάρχουν και μεγαλοφυείς αυτοκτόνοι, δηλαδή επινοητικοί, π.χ. ο Περ. Γιαννόπουλος. Από αυτούς, άλλοι απορροφώνται και αποτελούν κρίκους μιας ενιαίας αλυσίδας μέσα στη συνοδόντωση της κοινωνικής μηχανής και άλλοι απομονώνονται. Οι πρώτοι επιχειρούν τη λεγόμενη αλτρουιστική αυτοκτονία, με αίτια ψυχολογικά, όπως ο φανατισμός, η κοφτερή ευαισθησία, η υπερβάλλουσα ευσυνειδησία, θρησκευτικό πάθος, ενθουσιασμός. Οι δεύτεροι την εγωιστική αυτοκτονία, με ελατήρια την αντίληψη ότι η ζωή έχασε το σκοπό της και γνωρίσματα τη μελαγχολία, το σκεπτικισμό, την απροθυμία για κάθε δράση. Υπάρχει, τέλος, και η λεγόμενη ανομική ή αναρχική, με αίτια την άδικη σύνθεση της κοινωνικής ζωής και γνωρίσματα την αηδία, τον παροργισμό, την απάθεια, νωθρότητα, που συμποσούνται στην απογοήτευση.

Ένας βαθύτερος ορισμός της αυτοκτονίας θα οδηγούσε αναγκαστικά τη σκέψη μας στην έννοια της συνειδήσεως. Η συνείδηση είναι η υπέρτατη γνωστική λειτουργία. Σε αυτήν αναφέρονται όλες οι άλλες δυνάμεις του Γνωστικού: αίσθηση, αντίληψη, μνήμη, φαντασία. Αλλά η συνείδηση, δηλαδή ο Λόγος, ο Νους, το Πνεύμα, δεν κυριαρχεί μόνο στο Γνωστικό μας τμήμα, αλλά διαποτίζει και το Βουλητικό και το Συναισθηματικό. Όταν η συνείδηση θολώσει, όταν η αισιόδοξη βίωση για τη ζωή παύσει, τότε εμφανίζεται το ιδιότυπο και πολύπλοκο ανθρώπινο φαινόμενο, η αυτοκτονία.

Όπως η συνείδηση, «φως ο ο Θεός ανήψεν εν τη ψυχή», είναι λειτουργία αποκλειστικά ανθρώπινη, έτσι και η αυτοκτονία είναι θλιβερό προνόμιο του ανθρώπου μόνο. Το πρώτο σκότος στη συνείδηση πέφτει από τη στιγμή που θα διαταραχθεί η ισορροπία ανάμεσα στο Συναισθηματικό, στο Βουλητικό και στο Γνωστικό. Στους νέους πυροδοτείται εύκολα το Συναισθηματικό, που κατακλύζει τα υπόλοιπα. Έτσι εξηγείται ο αυξημένος αριθμός αυτοκτονιών νέων ανθρώπων. Τα ζώα ουδέποτε αυτοκτονούν - ούτε οι σκύλοι ούτε τα άλογα ή οι σκορπιοί, όπως θέλει ο Αριστοτέλης. Η αυτοκτονία, που από τα πανάρχαια χρόνια εμφανίζεται, είναι φαινόμενο φυσιολογικό όταν δεν υπερβαίνει ορισμένο ποσοστό, και παθολογικό όταν θραύει τα όρια.

Είναι αυτόβουλη και βίαιη διακοπή της ζωής, που γίνεται είτε απότομα και αιφνίδια είτε ύστερα από σκέψη και καλλιέργεια της ιδέας - οπότε αφήνουν επιστολές ή συντάσσουν διαθήκη, αποχαιρετούν και ενεργούν ψύχραιμα. Γενικά η αυτοχειρία είναι νοσηρή ψυχική κατάσταση παθολογική, προδίδει έλλειψη ηθικής ρώμης και εμμονής στο κοινωνικό χρέος. Ο σπουδαίος κοινωνιολόγος Durkheim στο κλασικό έργο του «Le Suicide» (1897) σημειώνει ότι η αυτοκτονία εμφανίζεται όπου ο οργανωμ αίτια καθαρώς κοινωνικά. Νεώτερες όμως έρευνες έδειξαν ότι τα γενεσιουργά αίτια είναι κατά 75% εσωτερικά, υπάρχει δηλαδή πρόσφορο έδαφος, όπου γονιμοποιείται η αυτοχειρία. Φυσικά, στις πόλεις με τη σκληρή βιοπάλη, την αύξηση του ατομισμού, τη νευρική φθορά, παρουσιάζεται συχνότερα απ’ όσο στα χωριά, με τους βαθύτερους δεσμούς και τη φυσικότερη ζωή. Κατά την εμπόλεμη περίοδο, αραιώνει η αυτοκτονία, γιατί απειλείται η ζωή και ο άνθρωπος επιστρέφει σε πρωτογονικές βιώσεις.

Το ύφος, η συχνότητα και η αιτιολογία, εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες, οι οποίοι και αποτελούν γενεσιουργά αίτια της αυτοκτονίας. Οι σπουδαιότεροι είναι:

(α) Το φύλο, αφού η φυσιολογική και ψυχική ιδιοτυπία έχουν βαρύνουσα σημασία.

1.- Η γυναίκα αυτοκτονεί αραιότερα, γιατί ακούει δύσκολα τον κοινωνικό αντίκτυπο, αντέχει στους πόνους και δεν πλήττεται τόσο ηθικά. Αυτοκτονεί όμως συχνότερα από λόγους συναισθηματικούς, σε σχέση με τον άνδρα.

2.- Ο άνδρας αυτοκτονεί συχνότερα, ιδίως για οικονομικούς, άγνωστους και λόγους νευρασθένειας. Στους άγνωστους λόγους βλέπουν οι ειδικοί την απελπισία και τη μεταφυσική αγωνία, τα αδιέξοδα του Ανθρώπου. Δανεισμένες στατιστικές κατά ιεραρχική σειρά λόγων δείχνουν την αναλογία ανδρών-γυναικών: α) Αισθηματικοί 9:10, Νευρασθένεια 25:10, Οικογενειακοί 7:7, Ανίατο νόσημα 11:7, Άγνωστοι 25:3, Οικονομικοί 13:2, Φρενοβλάβεια 3:1, Αλκοολισμός 4:1. Επί ενός συνόλου 58 αυτοκτονησάντων, 52 είναι άνδρες και 6 γυναίκες.

(β) Ο γάμος, που ναυαγεί, δίνει τα ίδια ποσοστά (ανδρών-γυναικών) αυτοκτόνων.

(γ) Η ηλικία: Οι νέοι είναι επιρρεπέστεροι στην αυτοκτονία. Ο κύριος λόγος είναι η απόγνωση, είτε από τη ζωή και την κοινωνία είτε ως απελπισία συναισθηματική-ερωτική. Επί συνόλου 184 αυτοκτονησάντων, 40 ήσαν 20-24 ετών, 28 ήσαν 25-29, 26 ήσαν 45-49, 23 ήσαν 19 ετών, 20 ήσαν 65-69, 19 ήσαν 55-65, 14 ήσαν 70-74, 9 ήσαν 75-79, 5 ήσαν 80-84 ετών, ενώ από 85 και άνω κανείς δεν είχε αυτοκτονήσει.

(δ) Το κλίμα επιδρά ή ανασταλτικά ή είναι αυτοκτογόνος παράγοντας.

(ε) Οι καιρικές μεταβολές. Το θερινό εξάμηνο πυκνώνουν οι αυτοκτονίες, αφού η θερμοκρασία επιδρά άμεσα στον εγκέφαλο. Τον Μάιο αυτοκτονούν οι περισσότεροι άρρενες, τον Ιούλιο οι θήλεις. Η αναλογία αρρένων-θηλέων: Μάιος: 1.902 άρρενες – 482 θήλεις. Απρίλιος: 1.893 άρρενες – 467 θήλεις. Ιούλιος: 1.844 άρρενες – 504 θήλεις. Αύγουστος: 1.586 άρρενες – 572 θήλεις. Σεπτέμβριος: 1.357 άρρενες – 282 θήλεις. Το χειμερινό εξάμηνο αραιώνουν οι αυτοκτονίες. Μόνο ο Μάρτιος παρουσιάζει υψηλό δείκτη, ήτοι: Μάρτιος: 1.616 άρρενες – 407 θήλεις. Ιανουάριος: 1.359 άρρενες – 381 θήλεις. Οκτώβριος: 1.341 άρρενες – 408 θήλεις. Φεβρουάριος: 1.235 άρρενες – 318 θήλεις. Νοέμβριος: 1.230 άρρενες – 346 θήλεις και Δεκέμβριος: 1.210 άρρενες – 338 θήλεις. Η θερμοκρασία έχει σχέση με την κοινωνική δράση. Η μεγάλη ένταση της κοινωνικής δράσεως συμπίπτει με τη μέγιστη εαρινή θερμοκρασία. Η έσχατη χαλάρωση με την ελάχιστη θερμοκρασία, δηλαδή με το μέγιστο ψύχος. Η ημέρα υπερέχει συντριπτικά σε αναλογία αυτοκτονιών, εν σχέσει με τη νύχτα. Πόσο επηρεάζουν τους υποψήφιους αυτόχειρες ή εγκληματίες οι καιρικές μεταβολές φαίνεται και από τα εξής: Το Föhn, ένα είδος λίβα στην Αυστρία και τη Ν. Γερμανία, όταν πνέει, προκαλεί εγκληματική μανία και ενεργοποιεί τις τάσεις για αυτοκτονία. Οι ρυθμοί της θάλασσας, η παλίρροια επιδρά στους κατοίκους νησιών του Ατλαντικού έτσι ώστε αυτοί πεθαίνουν ή αυτοκτονούν μόνο κατά την άμπωτη, ποτέ όμως κατά την πλημμυρίδα. Οι κάτοικοι νησιών του Ειρηνικού, που πάσχουν από αφθονία αγαθών, έχουν σύμπλεγμα αθωότητας και παρουσιάζουν τάσεις αυτοκτονίας αυξημένες. Πρόκειται για την καλουμένη ευδαίμονα αυτοκτονία!

(στ) Φυλετικοί και εθνολογικοί παράγοντες. Οι νέγροι ουδέποτε αυτοκτονούν. Οι Εβραίοι αραιότερα. Οι Καθολικοί παρουσιάζουν μικρότερο αριθμό αυτοκτονούντων σε σχέση προς τους Διαμαρτυρομένους, ίσως λόγω της εξομολογήσεως. Εδώ επιδρά ένας άλλο, ο:

(ζ) Θρησκευτικός παράγων. Επί ενός εκατομμυρίου: 190 Διαμαρτυρόμενοι, 58 Καθολικοί, 40 Ορθόδοξοι και ελάχιστοι Ιουδαίοι: 10 αυτοκτόνησαν (στατιστική του Morselli). O Durkheim νομίζει ότι υπεισέρχονται και αίτια πολιτιστικής εξελίξεως, στάθμης, πνευματικού επιπέδου.

(η) Το επάγγελμα γενικά, είναι ανασταλτικός παράγων, γίνεται όμως αυτοκτονογόνος αιτία, όταν ο άνθρωπος ναυαγήσει και χαλαρωθούν οι κοινωνικοί του δεσμοί. Στα διανοητικά επαγγέλματα με την πλατύτερη κοινωνική δράση και προβολή οι αυτόχειρες είναι περισσότεροι, λόγω αυξημένου ατομικισμού, συνειδήσεως ευθύνης, εντροπής για την έκπτωση.

(θ) Οι φρενικές παθήσεις και οι άλλες παθολογικές αιτίες, εκφυλισμός, παροξυσμοί, επιληψία, ηλιθιότητα, μανιοκατάθλιψη. Παράδειγμα, η λεγόμενη οικογενειακή ή κληρονομική αυτοκτονία. Σε διαφορετικό χρόνο αυτοκτονούν δύο ή τρία μέλη της οικογένειας, με το ίδιο μέσο ή τρόπο. Ιδιαίτερα επιρρεπείς είναι οι μονοωγενείς δίδυμοι σε τέτοιου είδους αυτοχειρία (Βυδιάκι Γορτυνίας).

(ι) Ο παράγων της μμήσεως. Από την αρχαία εποχή, η αυτοκτονία είχε καταστεί ένα είδος μόδας. Ο Τίμων ο μισάνθρωπος απαγχονίστηκε από μια συκιά που ήταν στο κτήμα του. Τούτο έγινε αφορμή να τον μιμηθούν πολλοί, σε βαθμό που να γίνεται λόγος για το «λυτρωτικόν δένδρον του Τίμωνος». Το ίδιο έκανε και ο αναφερθείς ήδη Ηγησίας. Στη Δυτική Ευρώπη, μερικά μέρη είναι γνωστά ως «αυτοκτονίας τόποι». Ο κρατήρας του Βεζουβίου λ.χ. θεωρήθηκε βάραθρο λαμπρό για κατακρήμνιση, όπως σε μας η Ακρόπολη. Φυσικά, η μίμηση, την οποία υποβοηθεί η δημοσιότητα, ο Τύπος, δεν είναι πρωταρχικός παράγων. Και:

(ια) Το πάθος ως ζηλοτυπία (διπλές αυτοκτονίες), ο ηρωισμός (ομαδική αυτοκτονία), οι επιδημικές ψυχώσεις και η υποβολή. Ο Πλούταρχος στα «Ηθικά» αναφέρει την περίπτωση γυναικών, τις οποίες κατέλαβε «επιθυμία θανάτου και προς αγχόνην ορμή περιμανής, πολλαί δε απήγχοντο λανθάνουσαι» και για να σταματήσουν οι αυτοκτονίες ψηφίσθηκε νόμος, ο οποίος όριζε να «σύρονται γυμνές οι αυτοκτονούσες στην αγορά».

Οι νέοι είναι οι πλέον επιρρεπείς προς την αυτοκτονία. Παρουσιάζουν τον υψηλότερο δείκτη αυτοκτονιών και κατέχουν την πρώτη θέση σε όλα τα είδη αυτοκτονίας.

Στις περισσότερες περιπτώσεις θεωρούν ότι η αυτοχειρία είναι η ύψιστη κατάφαση. Ο Schopenhauer θα γράψει: «Εκείνος που αυτοκτονεί θέλει τη ζωή, μόνο που δεν είναι ευχαριστημένος από αυτή, από τις συνθήκες που η ζωή… του προσφέρει. Δεν είναι λοιπόν απάρνηση της θελήσεως του ζην, αλλά αποκλειστικά της ζωής… Ουσιαστικά, η αυτοκτονία βεβαιώνει τον πόθο για ζωή».

Αν η πραγματικότητα είναι αυτή, τότε χρειάζεται κυρίως να ενισχύσουμε αυτήν τη θέληση του ζην. Ο αγώνας και η δυσκολία χαλυβδώνουν αυτήν τη θέληση και κάνουν ζωντανή την επίγνωση για ύπαρξη. Η αρετή, κατά τον Αριστοτέλη, είναι «πολύμοχθη». Οι μεγαλύτεροι, απόλυτα συνεπείς, πρέπει με έργα να οδηγούμε στο δρόμο της πολύμοχθης αρετής, «κάνοντας το χρέος μας ένθερμη επιθυμία» και οικοδομώντας μια ζωή με υψηλούς στόχους: Όταν μια γενιά ασχολείται με το στόχο της, δεν γίνεται να νιώσει κόπωση και να διαβρωθεί από τη δολοφονούσα απόγνωση.

• Δείτε το όπως δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ασφαλιστικό ΝΑΙ - Τεύχος 199

• Εναλλακτικά πατήστε εδώ