Το Παιδαγωγικό Έργο του Αγίου Νεκταρίου

Με σεβασμό βαθύ, με ρίγος ιερό, με συγκίνηση και δέος και χρέος στρέφεται σήμερα η μνήμη μας –ευλαβική και ευγνωμονούσα– προς τον Άγιο Νεκτάριο και το μεγαλουργό έργο του. Ο ασυνήθιστα απέριττος και ενάρετος αυτός άνθρωπος διετέλεσε Διευθυντής της Ριζαρείου Σχολής, από το 1894 έως το 1908 –σε καιρούς ταραγμένους και χαλεπούς. Η πολύμοχθη προσπάθειά του και η πολύμορφη παιδαγωγική και η άλλη αρετή, μετέβαλαν τη Ριζάρειο Σχολή σε «θαυμάσια πηγή ήθους και εστία μορφώσεως», όπου βέβαια μεσουρανούσα τηλαυγής του Διευθυντού της ο χρυσοφεγγής αστέρας.

Παιδαγωγός με σπάνια κλασική και χριστιανική παιδεία, διανοητής αντικοσμικός και σεβάσμιος, που δεν συσχηματίσθηκε ποτέ «τω αιώνι τούτω», φιλόσοφος ασκητής, που ερμήνευε βαθύτατα το γράμμα και το πνεύμα, τόσο των αρχαίων όσο και των βυζαντινών Ελλήνων στοχαστών, κατείχε τα μυστικά της αυστηρής επιστημονικής γνώσεως και τα αποκάλυπτε στις συγγραφές του και στη διδασκαλία του. Οι συγγραφές του, πρότυπα ήθους και ύφους, φανερώνουν την ωκεάνεια ευρυμάθειά του και η διδασκαλία του, υπόδειγμα παιδευτικής δεξιότητας, αποκαλύπτει την ανυπέρβλητη μορφωτική του δύναμη. Τις ώρες διδασκαλίας του στη Σχολή ή τις ομιλίες προς το ευρύτερο κοινό, τις μετουσίωνε η σοφία και η ασύγκριτη διδακτική τέχνη του Αγίου Νεκραρίου, Διευθυντού τότε της Ριζαρείου, σε στιγμές μυσταγωγίας και λειτουργίας θείας, κατά τις οποίες κοινωνούσε το ακροατήριό του με τα γλυκά νάματα του θεολάμποντος πνεύματός του.

Ο θεολόγος και φιλόσοφος με το σαφή και συγχρόνως βαθύ, με τον πυκνό κι ωστόσο λαγαρό λόγο του, γινόταν ο δάσκαλος, ο κατ’ εξοχήν Διδάσκαλος, που ήξερε να μεταδίδει μεθοδικά γνώσεις, να εκδιπλώνει τα πορίσματα της θεολογικής επιστήμης, να εισάγει στα κρησφύγετα των φιλοσοφικών εννοιών και όρων, να κατηχεί, να μυεί και να αιχμαλωτίζει το ενδιαφέρον των σπουδαστών του: η γνήσια διαλεκτική στην ημερήσια διάταξη. Έτσι γονιμοποιούσε τις ψυχές των νέων που, καθώς έβλεπαν τη γνώση ν’ ανεβαίνει ολόδροση κι ωραιοστάλαχτη από τον καρπερό νου του, σκιρτούσαν από θαυμασμό. Ο παιδαγωγός λόγος του Αγίου Νεκταρίου γεννούσε απορία και πάθος εξόδου από την απορία˙ προβληματισμό και

θείον έρωτα αναζητήσεως και δια-λύσεως αυτού του προβληματισμού˙ μεταφυσική πείνα και δρόμους χορτασμού αυτής της πείνας˙ αχόρταγη περιέργεια για το «μέγιστο μάθημα» και τρόπους πορείας προς αυτό˙ ένταση και κάθαρση. Ο Άγιος Νεκτάριος γνώριζε καλά τη θύελλα που μαινόταν κάποιες φορές στα στήθη των σπουδαστών και ήξερε να μεταβάλλει αυτή τη θύελλα της αμφιβολίας σε γαλήνη πίστεως, το σκότος σε φως, την αγωνία σε λύτρωση.

Η σχεδόν απλησίαστη τούτη διδακτική επιτυχία, η πανθομολογούμενη από τους μαθητές του, δεν οφειλόταν μόνο στο ότι ο δάσκαλος κατείχε πλήρως το αντικείμενό του, αλλά στο ότι ο επιστήμων το ζούσε φιλοσοφικά και χριστιανικά. Θέλω να πω, ότι δίδασκε με το άγιο παράδειγμα της απόλυτα ενάρετης ζωής του. Τα βήματά του κατηύθυναν τα βαρυσήμαντα ρήγματα του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού: «Μισώ διδάγματα οις εναντίος βίος: μισώ των ανθρώπων εκείνων τα διδάγματα, που ο βίος τους είναι αντίθετος προς αυτά». Η τέλεια συνέπεια λόγου και έργου, θεωρίας και πράξεων, το άγιο πρότυπο του βίου του καταγραφόταν απ’ ευθείας και ανεξίτηλα στις ψυχές των σπουδαστών και γενικότερα του κόσμου, αφού ο Άγιος Νεκτάριος υπήρξε και υπάρχει ποιμένας λαών και σωτήρας ανθρώπων. Έτσι διδάσκοντας οπλίζει τη γνωστική συνείδηση και άμωμα ζώντας ακονίζει την ηθική των σπουδαστών του συνείδηση ο Άγιος Νεκτάριος. Η απέραντη επιστήμη του μεταπλάθεται σε πίστη και ευσέβεια, σωφροσύνη και εγκράτεια, πραότητα και φιλανθρωπία, μεγαλοψυχία και λιτότητα, κοσμιότητα και ευψυχία, καλωσύνη και σύνεση. Καμία δάφνη, όμως, δεν τον ελκύει τόσο όσο η δάφνη του πνεύματος, με το τριλαμπές της φως: της πίστεως, της ελπίδος και της αγάπης! Οι τρεις αυτές αρετές υπήρξαν η ουσία και περιουσία της ζωής του. Με αυτές κανοναρχούσε το βίο του ποιμνίου, παιδαγωγούσε τα πνεύματα των σπουδαστών και σμίλευε τις ψυχές τους.

Μεθυστική και μαζί αφυπνιστική ήταν η κατακάθαρη λαλιά του Αγίου, όταν εδίδασκε. Τότε –για να θυμηθούμε όσα ο Πορφύριος για τον Πλωτίνο σημειώνει– ένα ιλαρό φως διαχεόταν στο πρόσωπό του, που άφηνε την εσωτερική του ωραιότητα να φανεί και την εράσμια ανθρώπινη πραότητα να διαλάμπει, χωρίς ποτέ να χαλαρώνει το ψυχικό του όμμα και χωρίς η «προς εαυτόν προσοχή» να ατροφεί. Κατευθυντήρια παιδευτική αρχή ήταν η Αρετή κατά το ρήμα του Πλάτωνος: «όλος ο χρυσός, ο υπέρ την γην και ο κάτω από αυτήν αρετής ουκ αντάξιος», ενώ ως παιδαγωγός ο Άγιος Νεκτάριος πίστευε –μαζί με τον Holzner– πως «η σύγχρονη παιδεία πρέπει να φυτεύει κέδρα και

δρυς, για να έχει την παρηγοριά ότι θα ρίχνουν τη σκιά τους στον τάφο της». Με άκρα ταπείνωση και απόλυτη επιτυχία, έφερε σε πέρας όχι μόνον τα επιστημονικά, διδακτικά και παιδαγωγικά του καθήκοντα, αλλά και τα Διοικητικά. Δείγμα της απέραντης ταπεινοφροσύνης και χρηστότητός του: Πολλές φορές καθάριζε ο ίδιος τις αίθουσες της Σχολής και τους χώρους Υγείας! Πλήρως ταπεινούμενος υψωνόταν στις συνειδήσεις των σπουδαστών και στα βλέμματα του Θεού. Γι’ αυτό ως Διευθυντής, τύπος και υπογραμμός γενόμενος, μπορούσε, σύμφωνα με το παιδαγωγικό φθέγμα του Κινέζου σοφού Λάο-Τσε, «να νικάει δίχως να αγωνίζεται˙ να ελκύει τους άλλους προς τον εαυτό του δίχως να τους καλεί˙ να επιδρά επάνω του δίχως να πράττει κάτι». Όμως, ο Άγιος έλαμπε με το παράδειγμά του, φωτοβολούσε από ομορφιά κι έτσι «εξέτρεφε τους άλλους εν παιδεία και νουθεσία Κυρίου»!

Ούτε οι διώξεις, ούτε ο βασανισμός ούτε η πικρή και σκληρή γεύση του κόσμου ούτε οι συκοφαντίες, οι μικροψυχίες και οι φθόνοι έκαμψαν το χριστιανικό φρόνημα του αγίου, ούτε εδυσχέραναν το έργο του. Σιγά-σιγά άλλωστε, κέρδιζε τη γενική επιδοκιμασία. Από την ακατέργαστη ύλη σμίλευε χριστιανούς ανθρώπους και από κάθε ξύλο αναδείκνυε τίμιους Σταυρούς. Ένιωθε βαθιά το παράπονο του Χαίλντερλιν: «Χειροτέχνες βλέπεις αλλ’ όχι ανθρώπους˙ στοχαστές αλλ’ όχι ανθρώπους˙ κύρηηκες αλλ’ όχι ανθρώπους˙ κυρίους και υπηρέτες αλλ’ όχι ανθρώπους». Στρατιές σπουδαστών και λαού μετέβαλε σε ανθρώπους ο Άγιος Νεκτάριος.

Τα αποτελέσματα του παιδαγωγικού του έργου είναι εύχυμα και καρποφόρα. Η Ριζάρειος έγινε φυτώριο πνευματικής και επιστημονικής ζωής. Πολλοί καθηγητές Πανεπιστημίου, διαπρεπείς, απεφοίτησαν από αυτήν, ενώ διακεκριμένοι μαθητές του Αγίου Νεκταρίου εκφράζονται με απέραντο σεβασμό για την προσωπικότητά του και το έργο του: «Ηυτυχήσαμεν να μαθητεύσωμεν εις την ιεράν Σχολήν του Ριζάρη υπό την Διεύθυνσιν του Μητροπολίτου Νεκταρίου…», γράφει ο αείμνηστος Γεώργιος Σωτηρίου, καθηγητής του Πανεπιστημίου και Ακαδημαϊκός. Ο ελάχιστος χρόνος δεν επιτρέπει ευρύτερες αναφορές επ’ αυτού. Ωστόσο, όχι μόνον ως Παιδαγωγός, αλλά και ως μοναχός ξαναζωντάνεψε το ασκητικό πνεύμα. Στις 7 Νοεμβρίου 1876 εκάρη μοναχός, λαβών το όνομα Λάζαρος στη «Νέαν Μονήν» της Χίου˙ και βέβαια, μετά την παραίτησή του από την Διεύθυνση της Ριζαρείου, απεσύρθη στην Αίγινα, το 1908, Ηγούμενος της Ι. Μονής της Αγίας Τριάδος. Αναδεικνύεται και εδώ σηματωρός. Στις πνευματικές και

επιστημονικές φλέβες πολλών συγχρόνων διανοητών, θεολόγων και φωτισμένων μοναχών τρέχει το δικό του χριστιανικό αίμα.

Ένας από τους μαθητές του, ο αείμνηστος Δημ. Κωνσταντόπουλος, δικηγόρος, με σεβασμό θυμάται τον Διευθυντή του στη Ριζάρειο και σωστά επισημαίνει ότι το έργο του, ακόμη και το ποιητικό έργο του Αγίου Νεκταρίου, ευρίσκει άξιους συνεχιστές στο χώρο του Μοναχισμού. Γράφει: «Διαβάζοντας τα ποιήματα της Ηγουμένης της Ι. Μονής του Αγίου Ραφαήλ της Λέσβου Ευγενίας Κλειδαρά, τα μάτια του λογισμού μου γυρίζουν 68 χρόνια πίσω και πλημμυρίζει με συγκίνηση η ψυχή μου. Θυμάμαι τα μαθητικά μου χρόνια στη Ριζάρειο Εκκλησιαστική Σχολή, με Διευθυντή τον Μητροπολίτη Πενταπόλεως Νεκτάριο Κεφαλά… Ο Άγιος αυτός Διευθυντής μας έγραφε και ποιήματα θρησκευτικά. Μια σειρά από αυτά είναι ύμνοι στην Παναγία και τα είχεν εκδώσει με τον τίτλο “Θεοτοκάρια”. Μα είχε γράψει και άλλα του ίδιου τύπου με της Κλειδαρά. Τα ποιήματα αυτά μας τα μάθαινε και τα απαγγέλναμε στις γιορτές. Δεν ξεύρω αν βρίσκονται στα κατάλοιπά του. Πάντως, εγώ διαβάζοντας σήμερα τα ποιήματα “Φωτεινές Ελπίδες” της Ηγουμένης Ευγενίας Κλειδαρά, νιώθω να πλανιέται γύρω μου η μορφή του αξέχαστου Διευθυντή μου Αγίου Νεκταρίου και να ευλογεί το έργο της συνεχίστριας των στοχασμών του, ηγουμένης Ευγενίας Κλειδαρά… Η οποία, ως Ηγουμένη του Μοναστηριού, είναι μία από τις λίγες με ανώτερη μόρφωση γυναίκες της Ελλαδικής Εκκλησίας και με δραστηριότητα αξιοθαύμαστη έχει ανυψώσει το μοναστήρι της σε πνευματικό καταφύγιο των πονεμένων και κουρασμένων ψυχών… όπου βρίσκουν λίγη δροσιά από τα λιοπύρια ή λίγη ζεστασιά από τις βαρυχειμωνιές της ζωής῾ Αυτά και άλλα παρόμοια γράφει στον «Λεσβιακό Κήρυκα» της 5ης Μαρτίου 1975 ο μαθητής του Αγίου Νεκταρίου. Να προσθέσω, τώρα, εγώ ότι 85 χρόνια μετά την κουρά του τότε μοναχού Λαζάρου στη «Νέα Μονή» Χίου, το 1960 Ηγουμένη της ίδιας αυτής Μονής εγένετο η Ευγενία Κλειδαρά, Ηγουμένη επίσης και της Αγίας Σκέπης Χίου. Δεν είναι το χέρι της τυφλής τύχης που ενεργεί εδώ, αλλά η θεία βούληση που, χρησιμοποιούσα άξιες προσωπικότητες, προωθεί το κοσμοσωτήριο έργο του Κυρίου.

Ό,τι τέλος, μόρφωσε ψυχές και πνεύματα και ό,τι επίσης θα παιδαγωγεί τους αιώνες, είναι το συγγραφικό του έργο. Το οποίον έχτισε αιώνιο μνημείο σοφίας, ευλαβείας και κάλλους μεθοδική προετοιμασία και αγνότητα, έλλογος τρόπος ζωής, ύψιστη προπόνηση και καλλιέργεια της εσωτερικής οράσεως, εμβάθυνση στις επιστήμες, αφύπνιση του ψυχικού όμματος,

υπομονητική ετοιμότητα και αγώνας προς τα άνω, πίστη αρράγιστη στο Θεό και την Εκκλησία και αφομοίωση της αρχαίας ελληνικής, της Βυζαντινής και σύνολης της φιλοσοφίας. Από τον καιρό του Βοήθιου, τον οποίον ο αυτοκράτωρ Θεοδώριχος έρριψε στη φυλακή το 524 μ.Χ., όπου έγραψε το βιβλίο «Philosophiae consolatio» (Φιλοσοφίας παραμύθιον), είχε να γραφεί ένας τέτοιος ύμνος προς την φιλοσοφία, ωσάν αυτόν που συνέθεσε ο Άγιος Νεκτάριος με τίτλο «περί της ελληνικής φιλοσοφίας ως παιδαγωγού των Ελλήνων προς τον Χριστιανισμόν». Ας ακούσουμε τη φωνή του Αγίου Νεκταρίου: «Ελληνική φιλοσοφία. Δύο λέξεις μεσταί μεγάλων και υψηλών εννοιών. Εν αυταίς εγκολπούται η τελεία περί ανθρώπου έννοια˙ εν αυταίς περιλαμβάνεται το σύνολον των επιστημονικών αρχών˙ εν αυταίς εκφράζεται το πνεύμα της αναπτυχθείσης ανθρωπότητος˙ εν αυταίς χαρακτηρίζεται η τελεία του ανθρώπου εικών˙ εν αυταίς ομολογείται το μέγεθος του ανθρώπινου νου˙ το ύψος της ανθρωπίνης διανοίας, το βάθος των εννοιών, η ισχύς και το κάλλος του λόγου, η λεπτότης των διανοημάτων, η ευκρίνεια και η σαφήνεια αυτών, η δύναμις, η χάρις αυτών, και τέλος η θειότης του ανθρώπου. Η ελληνική φιλοσοφία είναι… ο παιδαγωγός του ανθρώπου, ο ποδηγέτης προς την ευσέβειαν. Αύτη εγένετο διδάσκαλος της αληθείας…», κηρύττει ο Άγιος Νεκτάριος.

Το συγγραφικό έργο του, προς τούτοις, είναι βαθύ και πολυδύναμο. Ισχύουν όσα αιώνες πριν είπεν ο Μαρσίλιος Φικίνος για τον Πλωτίνο: «Θα εισδύσετε στην κραταιά νόησή του όχι μόνο με το ανθρώπινο λογικό˙ χρειάζεσθε επί πλέον ένα υψηλότερο και ευγενικώτερο πνεύμα»! Υψηλό, αποστολικό, ευγενικό και καθαρά ελληνοχριστιανικό και ορθόδοξο ασφαλώς το πνεύμα του αγίου Νεκταρίου, πληρώνει την απαίτηση του Εγέλου: «Αναζητήστε τον ήλιο, φίλοι, για να ωριμάσει σύντομα η σωτηρία του ανθρωπίνου γένους»! Η ελληνοχριστιανική παιδεία είναι ο δρόμος της σωτηρίας, κατάφορτος από ζωογόνες αξίες.

Ψυχικήν ιλαρότητα, θρησκευτική θέρμη και πνευματική ευδαιμονία νιώθει, ειδικότερα, ο μελετητής διαβάζοντας το «Θεοτοκάριον». Η ευλαβική και ευχαριστήρια μέθη γίνεται παθητικός αυλός. Και από τις καλλικέλαδες χορδές του αντηχεί μια γλυκιά μελωδία, υποβλητική και συγχρόνως λυτρωτική. Είναι η κατακάθαρη λαλιά της ποιητικής συλλήψεως που κατά το Σολωμό «απορρέει από το Θεό… και επιστρέφει στο Θεό». Αν ο κλήρος των μεγάλων δημιουργών και το κορύφωμα της ποιητικής δημιουργίας είναι η θεϊκή συνείδηση του κόσμου, αν τελειότης ποιητικής δυνάμεως είναι η

έκφραση της αρμονίας του κόσμου σε τόσους ιλαρούς και μελωδίες δοξαστικές της σοφίας του Θεού, τότε ο Άγιος Νεκτάριος αγκάλιασε με το πνεύμα του όλα τα ψιθυρίσματα της φύσεως, τη γλυκιά αρμονία των ουρανίων σφαιρών, τις μαρμαρυγές μιας αιώνιας ζωής και ανέβηκα ως το ακτινοβόλο θυσιαστήριο, όπου ορθρίζει το πνεύμα του Θεού.

Τα μηνύματα, τα μεγάλα του Θεού άκουε ο σεμνός μύστης και ένθεος ιεροφάντης του λόγου. Έτσι μετουσίωσε την ύλη σε πνεύμα: η σάρκα κοιμόταν κι αγρυπνούσεν η ψυχή. Έτσι έδωσε στο εφήμερο και το προσωρινό την αιωνιότητα: χτύπησε τις πύλες του ουρανού και του άνοιξαν˙ άνοιξαν μέσα του οι καταρράκτες της θείας χάριτος –και έπλασαν τον Άνθρωπο, τον Επιστήμονα, τον Παιδαγωγό. Παιδαγωγός ήταν διά βίου ο Άγιος Νεκτάριος: κήρυκας και διδάχος, κατηχητής και ποιμένας, μοναχός, ασκητής και ερημίτης. Παιδαγωγός, Μυσταγωγός και θεήλατος Υποφήτης!

Βιογραφικό Γρηγόρη Κωσταρά

Ο κ. Γρηγόρης Φιλ. Κωσταράς γεννήθηκε, ως όγδοο από τα εννέα παιδιά του ιερέα Φιλίππου Γρηγ. Κωσταρά και της πρεσβυτέρας Σπυριδούλας, στο χωριό Πυργί του Δήμου Αγρινίου, όπου διδάχθηκε τα εγκύκλια μαθήματα.

Έδωσε επιτυχείς εξετάσεις στις Σχολές Φιλοσοφική και Νομική του Πανεπιστημίου Αθηνών και επειδή αρίστευσε και πέρασε μεταξύ των 5 πρώτων έλαβε κρατική υποτροφία 4ετή. Αποφοίτησε από τη Φιλοσοφική το 1960.

Υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία ως έφεδρος αξιωματικός-ανθυπίλαρχος (ΤΘ).

Ειδικεύτηκε στη φιλοσοφία-ψυχολογία στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου, στη Γερμανία, καθώς και στο Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης, στη Δανία. Αναγορεύτηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Αμβούργου και αποφοίτησε από τη «Σχολή Ψυχολογικής Αμύνης» του Οϊσκίρχεν.

Αργότερα εξελέγη επιμελητής του Εργαστηρίου Ψυχολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, εντεταλμένος αφηγητής και επίκουρος καθηγητής αναπληρωτής και, τέλος, καθηγητής.

Στο συγγραφικό του έργο περιλαμβάνονται 46 πολυσέλιδα αυτοτελή βιβλία και τουλάχιστον 255 διατριβές, μελέτες και ανακοινώσεις, δημοσιευμένες σε ελληνικά και ξένα περιοδικά.