(Ι) Η γλώσσα είναι ο ιερός ναός του πνεύματος και ο οίκος του πολιτισμού. Δίχως τη γλωσσική ανάπτυξη θα ήταν σχεδόν αδύνατη κάθε ανθρώπινη εξέλιξη. Η μετάβαση από την προϊστορία στην ιστορία συντελείται με την ανακάλυψη της γραφής. Η γραπτή γλώσσα παρέσυρε το μεσότοιχο που υπήρχε ανάμεσα στους προϊστορικούς λαούς και τους καινούργιους καιρούς˙ επέτρεψε τη διατήρηση των γνώσεων, την πνευματική επικοινωνία μεταξύ των λαών και την ανταλλαγή της εμπειρίας τους σ’ όλες τις μορφές της ζωής˙ βοήθησε, με τη συγκρότηση οργανωμένου κράτους και την καλλιέργεια της επιστήμης, ώστε να σημειωθεί το ιστορικό ξεκίνημα και απάμβλυνε την αδυσώπητη τραγικότητα της παροδικότητας.

Η γλώσσα δεν είναι μόνο όργανο επικοινωνίας, ένα απλό μέσο συνεννοήσεως στην υπηρεσία των καθημερινών αναγκών, αλλά το σπουδαιότερο εκφραστικό μέσο της ανθρώπινης ψυχής. Κατά τον ορισμό του W. v. Humboldt, η γλώσσα είναι και υπερατομικό έργο και προσωπική δημιουργία. Αυτό σημαίνει ότι είναι και όργανο για εξωτερίκευση των σκέψεων και τρόπος για την κατανόηση της ψυχικής ζωής της ολότητας και του κάθε ανθρώπου χωριστά. Όσοι αστόχαστοι νομίζουν ότι η γλώσσα είναι μια απλή τεχνική, ένας μηχανισμός εκφράσεως ή ένα ένδυμα της σκέψεως˙ η γλώσσα, όμως, είναι η ίδια η σκέψη:

Η γλώσσα είναι κυρίως μια πνευματική λειτουργία, μια δύναμη μορφοποιού-σα τον κόσμο˙ σημασιολογούσα τα όντα˙ συντάσσουσα και διακρίνουσα τα αντικείμενα˙ αποκαλύπτουσα το Είναι. Είναι πνεύμα η ίδια και συγχρόνως φορέας του πνεύματος˙ αξία η ίδια και μαζί φορέας όλων των αξιών του πολιτισμού.

Οι ποικίλοι τρόποι εκφράσεως πηγάζουν από τους αντίστοιχους τρόπους του σκέπτεσθαι. Τούτο φανερώνει πως οι βαθύτερες ρίζες της γλώσσας ευρίσκονται στο συνειδέναι του ανθρώπου, είναι κομμάτι του συνειδέναι, προέκταση της συνειδήσεώς του. Ακριβής και σαφής σκέψη, ακριβής και σαφής διατύπωση και ομιλία.

Η ομιλία, ο λόγος είναι αρχικά ενδιάθετος, εσωτερικός. Ο εσωτερικός λόγος, που είναι η πλέον αρχέγονη μορφή λόγους, εξωτερικεύεται –έτσι γίνεται προφορικός˙ και διατυπώνεται, παρίσταται, εξεικονίζεται– έτσι καθίσταται γραπτός λόγος. Ο λόγος πάλι σημαίνει και ομιλία και νόημα, αλλά και σχέση των πραγμάτων. Αυτή τη σχέση συλλαμβάνει ο λόγος, ο νους και την αποδίδει γραπτά ή προφορικά με τη γλώσσα. Γι’ αυτό και θεωρείται ο λόγος αχώριστος από τα πράγματα και τα πράγματα από το λόγο, τη γλώσσα.

Κάθε λαός έχει τη δική του γλώσσα, γιατί έχει το δικό του τρόπο σκέψεως. Οι διαφορές μεταξύ των λαών ως προς τη γλώσσα, είναι κατά βάση διαφορές νοοτροπίας. Το ίδιο συμβαίνει και με τους ανθρώπους, τον καθένα χωριστά. Κάθε άνθρωπος, και όταν ομιλεί και όταν γράφει ή βαδίζει ή χειρονομεί ή μορφάζει, έχει το προσωπικό του ύφος. Το ύφος εμφανίζει το ήθος και τη δομή της ψυχικής ζωής του ανθρώπου. Αρκεί η υπογραφή μας, για να μας αναγνωρίσουν: Δεν υπάρχουν μόνον τα δακτυλικά αποτυπώματα, αλλά κυρίως τα ψυχικά αποτυπώματα –και αυτά είναι η γλώσσα. Με την οποία έρχεται στο φως όλο το εσωτερικό βιος, όλο το βάθος και ο πλούτος της συνειδήσεως˙ και η παλίντονη αρμονία της αποτυπώνεται στην πολλαπλότητα του κόσμου.

Η γλώσσα των πρωτόγονων ή των πνευματικά ανανάπτυκτων λαών, είναι φτωχή, όπως φτωχή επίσης είναι και η νόησή τους. Πλούσιο εκφραστικό όργανο, υψηλά ανεπτυγμένη γλώσσα, είναι το προνόμιο των λαών που έχουν ή είχαν υψηλό δείκτη πολιτισμού. Ανάμεσα σ’ αυτούς τους λίγους λαούς, είναι βέβαια και ο ελληνικός, ο οποίος έχει την πλέον μακραίωνη, πολύκλαδη και γόνιμη πολιτιστική παράδοση. Η ελληνική γλώσσα είναι ένας από τους πιο θαλερούς κλάδους αυτής της παραδόσεως, ενιαίος, εξελισσόμενος, καρπερός και ακατάλυτος από τον καιρό του Ομήρου έως τις μέρες μας. 

Η γλώσσα έχει τα φυσιολογικά, ψυχολογικά και κοινωνικά της στοιχεία. 

Τα φυσιολογικά στοιχεία αποτελούν το έδαφος, από το οποίο φύεται και αναπτύσσεται η γλώσσα. Το πλούσιο φωνητικό σύστημα με την εκπνοή, τη φώνηση και την άρθρωση, έχει πλήρη οργάνωση και τέλεια κατασκευή. Με τη βοήθεια, εξάλλου, των τεσσάρων εγκεφαλικών γλωσσικών κέντρων: του αισθητικού ή κέντρου του Wernike, του κινητικού ή κέντρου του Broca, του κέντρου αναγνώσεως ή κέντρου του Kussmahl και του κέντρου γραφής ή κέντρου του Exner, αναπτύσσεται η προφορική ομιλία και η γραπτή γλώσσα.

Ας σημειωθεί εδώ, ότι τα κέντρα αναγνώσεως και γραφής λειτουργούν μόνο στον άνθρωπο. Στους δεξιόχειρες, τα κέντρα αυτά ευρίσκονται στο αριστερό ημιμόριο του εγκεφάλου, ενώ στους αριστερόχειρες στο δεξιό. Το κυριώτερο κέντρο, το εννοιολογικό, δεν είναι γνωστό που εδράζεται και αν εδράζεται, πράγμα που δείχνει ότι ούτε το «βάθος» του εγκεφάλου είναι γνωστό, παρά τις χαρτογραφήσεις του, ούτε το βάθος του λόγου είναι προσιτό. Η φύση δύσκολα παραδίδει τα κλειδιά του μυστηρίου της. Βλάβη, πάντως, ή καταστροφή των κέντρων αυτών, επιφέρουν ακουστική και αρθρωτική αφασία, αλεξία και αγραφία. 

Τα ψυχολογικά στοιχεία της γλώσσας αρχίζουν από τον απλό συμβολισμό και τη μίμηση και προχωρούν έως τις μορφές εκείνες των μεταφορών, με τις οποίες δημιουργούνται νέες γλωσσικές αποχρώσεις. Η μίμηση των φωνών ή η μίμηση πράξεων, οδηγεί στην ονοματοποιΐα, ενώ η αναλογία, ο ανθρωπο-μορφισμός και η προσωποποιΐα είναι πηγές σχηματισμού πολλών νέων λέξεων και εμπλουτισμού της γλώσσας.

Τα κοινωνικά στοιχεία της γλώσσας τη μετασχηματίζουν και την ευρύνουν διαρκώς. Οι ανάγκες του ανθρώπου αυξάνουν και οι σχέσεις γίνονται ολοένα και πιο περίπλοκες. Τα γλωσσικά σύμβολα δεν επαρκούν για να ικανοποιή-σουν αυτές τις ανάγκες και να εκφράσουν το πνευματικό περιεχόμενο αυτών των σχέσεων, όταν μάλιστα και οι πτυχές του ψυχικού κόσμου επιτείνονται. Έτσι προκύπτει το πλήθος των συνωνύμων. 

Τα κοινωνικά στοιχεία, σε συνεργασία με τα ψυχολογικά, δίνουν και πλάτος και βάθος στη γλώσσα, καθώς εκφράζουν την ψυχή της ολότητας και οικοδομούν το ιστορικό-κοινωνικό πνεύμα.

Η γλώσσα, ως ενδιάθετη ορμή και σκόπιμη έκφραση της ψυχικής μας ζωής, εξελίσσεται όπως η συνείδηση, όταν βέβαια καλλιεργείται. Οι παράγοντες που συντελούν στην ανάπτυξη της γλώσσας και που την ευνοούν ή την δυσχεραίνουν στην εξέλιξή της, είναι πολλοί και από αυτούς εξαρτώνται η ορθή προσφορά, η εύστοχη έκφραση, η σωστή σύνταξη, ο λεξικός πλούτος ή η γλωσσική πενία.

Κατ’ αρχάς, η ικανότητα προς ομιλία είναι έμφυτη, υπάρχει φύσει, είναι μία ορμή ισχυρή, που εκδηλώνεται με μιμητικές κινήσεις, συμβολικές πράξεις, εξεικονίσεις και φωνές. Τα ψυχικά αυτά περιεχόμενα αποκρυσταλλώνονται ακολούθως στα γλωσσικά σύμβολα και έτσι επιτυγχάνεται η πνευματική επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων. Έπειτα είναι το περιβάλλον: φυσικό, κοινωνικό, πνευματικό και πολιτιστικό, που επιδρά και αποφασιστικά βοηθεί στην ανάπτυξη των εμφύτων στοιχείων. Ειδικώτερα το γλωσσικό περιβάλλον αποτελεί συνεχή ερεθισμό για την εκδίπλωση της ικανότητας προς διατύπωση, προφορική ή γραπτή, των σκέψεων του ατόμου. Ακόμη, η ωρίμανση και η τελική διαμόρφωση των οργάνων του φωνητικού συστήματος βοηθεί τη γλωσσική ανάπτυξη του ανθρώπου. Τέλος, η εξέλιξη των άλλων ψυχικών λειτουργιών και δυνάμεων συμβάλλει στη γλωσσική προκοπή του. 

Η εξέλιξη της γλώσσας του ανθρώπου διέρχεται από διάφορα στάδια. Κανένα όμως από αυτά, όσο τέλειο, δεν είναι το τελικό. Χρειάζεται εργώδης προσπάθεια και συνεχής καλλιέργεια, για να μπορέσει να φτάσει το άτομο σε γλωσσική αρτίωση. Το ίδιο συμβαίνει και με τη γλώσσα ενός έθνους και ενός λαού: πολυαίωνη ιστορική πορεία λαξεύει το άγαλμα της γλώσσας του. Τούτο το άγαλμα οι πνευματικοί καλλιεργημένοι λαοί το σέβονται και το εισάγουν ως εφέστιο στο ιερό βήμα της ψυχής τους και της εθνικής τους ζωής. 

(ΙΙ) Η μακρινή Τόνγκα είναι ένα νησί στο αρχιπέλαγος της Πολυνησίας, στο Νότιο Ειρηνικό. Στη μικρή πρωτεύουσα του, τη Νούκου-Αλόφα, υπάρχει ένα Ινστιτούτο, το «Athenisi». Τι θα πει αυτό; Ιδού η εξήγηση: Ο σημερινός Διευθυντής του, ο Καθη-γητής Φούτα-Χέλου, ένας δραστήριος Πολυνήσιος, είχε ταξιδεύσει πριν από πολλά χρόνια στην Ευρώπη. Είχε σπουδάσει Κλασική Φιλολογία και τα βήματά του τον έφεραν προσκυνητή στην Αθήνα. Ο ενθουσιασμός και η συγκίνησή του από τη χώρα της Ελλάδος τον όπλισαν με ακαταπάλαιστη δύναμη: Ξεσήκωσε την Tonga και ίδρυσε στην Νούκου-Αλόφα το «Ινστιτούτο Αθηνών», ένα μικρό Πανεπιστήμιο, όπου διδάσκονται τα Κλασσικά Γράμματα, η Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Η οποία γεφυρώνει δύο εντελώς διαφορετικούς κόσμους και παροντοποιεί ένα σε ιλιγγιώδη χρονικό απόσταση ευρισκόμενο παρελθόν: το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, ζωντανό και ακατάλυτο!

Κάθε γλώσσα αποτελείται από φυσικά, αισθητά σήμερα που μπορούν, κατά το μεγάλο σύγχρονο ψυχολόγο και φιλόσοφο P. Hofstätter, να ερμηνευθούν κατά τρεις τρόπους: ως σήματα που ανακοινώνουν μια κατάσταση ή μία άποψη του αποστολέα (: έκφραση, αγγελία)˙ ως μηνύματα που επηρεάζουν τον παραλήπτη (: πρόσκληση, σύνθημα)˙ και ως παραγγέλματα που γνωστοποιούν κάτι για αντικείμενα και περιεχόμενα (: παράσταση, σύμβολο).

Τα σήματα μπορεί να γίνουν ακουστά (: προφορική ομιλία, μουσική) ή να είναι ορατά (: γραφή, χειρονομίες, μορφασμοί, εκφραστικές κινήσεις εξεικονίσεως πράξεως, καταδείξεως αντικειμένων, παραστάσεως του περιγράμματός τους) ή με την αφή αισθητά (: συνθηματικά χτυπήματα, γραφή των τυφλών, χορός των μελισσών στο σκοτεινό εσωτερικό χώρο μιας ράβδου ενός καλαμιού) ή μπορεί να οσφρανθεί κανείς (: εύοσμα ή δύσοσμα κατάλοιπα προς προσδιορισμό και εντοπισμό περιοχών, όπου κατοικούν ζώα). 

Η διάκριση των σημάτων ή συμβόλων έγινε εδώ με βάση το όργανο αντιλήψεως. Τα σύμβολα ή σήματα είναι τόσα πολλά, ώστε δικαιολογημένα μπορεί να ομιλεί κανείς για μια παγκόσμια γλώσσα, καθώς μάλιστα ο παγκό-σμιος αυτός συμβολισμός πλουτίζεται με έκδηλη τάση να αντικαταστήσει τον προφορικό ή γραπτό λόγο.

Τα σύμβολα αρχίζουν να επεκτείνονται και να εισέρχονται σε επί μέρους περιοχές της επιστήμης, που γίνεται και αυτή ένα είδος ζωγραφικής: την κατανοούμε άμεσα, χωρίς την παρεμβολή και βοήθεια του μεταφραστή. Την άμεση κατανόηση υπηρετεί η δημιουργία των συμβόλων της λογικής, της χημείας, των μαθηματικών. Έχουν ως σκοπό να γνωστοποιήσουν κάτι, να παραστήσουν μιαν ιδέα ή να δώσουν μια συμβουλή. Την άμεση συνεννόηση σκοπεύουν επίσης το χαρτονόμισμα, η σημαία της Εκκλησίας ή του νοσοκο-μείου, το οικόσημο, το εθνόσημο, ένα περιβραχιόνιο, μια ομοιόμορφη ενδυμασία, ένα ορισμένο χρώμα. Τα σήματα κυκλοφορίας των οχημάτων είναι μια οικουμενική γλώσσα. Με περιγράμματα και γραφικά σύμβολα άλλωστε παρέστησαν τις πρώτες έννοιες οι άνθρωποι, όπως: Θ = ήλιος, ……. = ουρανός, …… = αστέρι, ∩∪∩∪ = νερό. Έτσι δημιούργησαν τη γραπτή γλώσσα.

Γνώρισμα της γλώσσας είναι ο δυναμισμός, η κινητικότητα, η εξελικτική πορεία. Τα κυριότερα στάδια αυτής της πορείας είναι το στάδιο των κραυγών και των ανάρθρων φωνών, των ψελλισμάτων, μειδιαμάτων, βαδισμάτων, με τα οποία το βρέφος εκφράζει ευχαριστίες ή δυσάρεστες συναισθηματικές καταστάσεις και ασκείται γλωσσικά. Το δεύτερο στάδιο είναι εκείνο των ενάρθρων φωνών, των φθόγγων, που με τους ηχητικούς του ερεθισμούς στέλνει το γλωσσικό περιβάλλον και τους επαναλαμβάνει, τους μιμείται το βρέφος. Το τρίτο στάδιο των λέξεων και φράσεων συμπίπτει με το τέλος περίπου του πρώτου έτους ζωής. Στο τέταρτο στάδιο της μορφολογικής και σημασιολογικής σκέψεως, το νήπιο προφέρει λέξεις, οι οποίες αντιστοι-χούν με ολόκληρες προτάσεις.

Τούτο δείχνει ότι η νοητική εξέλιξη ηγείται και ότι η γλωσσική ανάπτυξη κατευθύνεται από αυτήν. Στο πέμπτο στάδιο της παρατακτικής συντάξεως, ο άνθρωπος εκφράζεται στο τρίτο πρόσωπο. Κατά τη δεύτερη φάση όμως αυτού του σταδίου αρχίζει η πλοκή των λέξεων και η κατασκευή προτάσεων. Κατά το έκτο και τελευταίο στάδιο, ο άνθρωπος εμφανίζει την ικανότητα της καθ’ υπόταξιν συντάξεως, δικαιολογεί τα λεγόμενά του και εκφράζει τις σχέσεις της ταυτότητας, ομοιότητας και διαφοράς, ενώ ύστερα από το 10ο έτος συλλαμβάνει και διατυπώνει επακριβώς και τις σχέσεις εξαρτήσεως, χώρου και χρόνου.

Έτσι, μετά τον 6ο χρόνο της ηλικίας του ανθρώπου, η γλωσσική του εξέλιξη έχει συντελεσθεί!

Είναι βασικό, ύψιστα σοβαρό για τη διδασκαλία της γλώσσας, να γνωρίζουμε ότι τα κρίσιμα και πολυσήμαντα βήματα της γλωσσικής εξελίξεως, γίνονται κατά την προσχολική ηλικία και ότι η περαιτέρω εξέλιξη σημαίνει στην ουσία εύρυνση και ολοκλήρωση των ικανοτήτων που αποκτήθηκαν. Ο M. K. Smith έδειξε ότι ο κατά μέσον όρον θησαυρός των λέξεων ενός 6ετούς, που πηγαίνει στην Α’ τάξη του Δημοτικού Σχολείου, περιλαμβάνει 16.900 λέξεις˙ το ελάχιστο είναι 5.500 και το ανώτατο 32.800 λέξεις. Ύστερα από λίγα χρόνια, ο θησαυρός λέξεων διπλασιάζεται. Για το κάθε σχολικό έτος δίνονται οι εξής αριθμοί: 

Ο H. Hetzer μελέτησε το ύφος της γραφής των παιδιών και των εφήβων και διέκρινε τρεις διαφορετικές μορφές ύφους, όπως αυτές εμφανίζονται στην πρώιμη, μέση και ύστερη παιδική ηλικία: i) Παρατακτικό και περιγραφικό ύφος, με μικρές σχετικά προτάσεις, δυσδιάκριτη αρχή και τέλος, αριθμητική υπεροχή των ρημάτων, σε σύγκριση με τα ουσιαστικά, δράση αντί στοχασμού˙ ii) αντικειμενικό ύφος, με γνωρίσματα τη συνειδητή χρήση της γλώσσας ως οργάνωση εκφράσεως, την πραγματολογική και λογική τάξη, τη σαφήνεια ως προς την αρχή και το τέλος, τη βραχεία και ακριβή έκφραση και τη στέρεα δομή˙ iii) αντικειμενικό ύφος με σκόπιμη διαμόρφωση: αρχή και τέλος συνειδητώς «κατασκευασμένα», με σαφή υπόταξη και διάρθρωση.

Η πορεία, εξάλλου, της σκέψεως διέρχεται από το συγκεκριμένο κατ’ αρχάς, το λειτουργικό ύστερα και τέλος από το αφηρημένο στάδιο.

Αν τώρα η σκοπιμότητα δεν έχει πλήρως αποθρασυνθεί ή αν η αμάθεια δεν έχει γίνει ακόμη τετράπαχη, ας ερμηνεύσει τα πορίσματα της σύγχρονης επιστήμης, για να κατανοήσει πόσον ενωρίς πρέπει να αρχίζει η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας. Αλλά και τα Αρχαία Ελληνικά είναι επίσης ελληνική γλώσσα, με απροσμέτρητα μορφωτικό και ανθρωποπλαστικό στοιχείο, τόσο πολύτιμο, ώστε να διδάσκεται στη Νούκου-Αλόφα της μακρινής Τόνγκα στο Νότιο Ειρηνικό.

Πάνε πέντε χρόνια τώρα, που μια άγρια καταιγίδα σάρωσε την πρωτεύουσα του νησιού και κατέστρεψε πολλά κτίρια, μαζί και τη βιβλιοθήκη του «Athenisi». Η αγάπη των κατοίκων, όμως, προς τα κλασσικά γράμματα, την ξανάχτισε αμέσως. Έτσι, το «αδερφό Αθηναϊκό Ινστιτούτο» υπάρχει και συνεχίζει το έργο του. Φαίνεται απίθανο, σαν ένα παραμύθι, αλλά είναι αληθινό: Η Νούκου-Αλόφα, όπου διδάσκονται τα Αρχαία Ελληνικά, ευρίσκεται πολύ κοντά μας, κοντά στο αρχαίο κλέος,  ενώ η Αθήνα απέχει –πόσον άραγε– μακριά από το κλεινόν άστυ της Παλλάδος;

Δείτε το άρθρο όπως δημοσιεύτηκε στο Ασφαλιστικό ΝΑΙ, τεύχος 196, Μάιος-Ιούνιος 2022 (Πατήστε επάνω στη φωτογραφία για μεγέθυνση):