Η Ύψωση του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού
Στην καρδιά του Σεπτεμβρίου, του πρώτου μήνα του εκκλησιαστικού έτους, εορτάζεται η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού, μία από τις σημαντικότερες δεσποτικές εορτές της Ορθοδοξίας. Και είναι τόσο σπουδαία αυτή η εορτή, η οποία έχει οριστεί για τις 14 του μηνός, ώστε ολόκληρος ο Σεπτέμβριος να έχει λάβει τις προσωνυμίες «Σταυρίτης» και «Σταυρεώτης». Το γεγονός της Ύψωσης του Σταυρού είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένο με την εθνική μας Ιστορία. Δύο Βυζαντινοί αυτοκράτορες είχαν την εύνοια να συνδεθούν με τον Σταυρό και σε ανάμνηση των γεγονότων αυτών αποφασίστηκε η κατ’ έτος Ύψωση του Τιμίου Σταυρού.
Πρώτη, η Αγία Ελένη, η μητέρα του θεμελιωτή του Βυζαντίου και πρώτου Χριστιανού Αυτοκράτορα, του Μεγάλου Κωνσταντίνου, πηγαίνοντας το 326 μ.Χ. στα Ιεροσόλυμα για να προσκυνήσει στους Αγίους Τόπους και με την ελπίδα της ευρέσεως του Τιμίου Σταυρού, την οδήγησε σε αυτόν ένα αρωματικό φυτό που φύτρωνε σε εκείνο το μέρος, ο γνωστός μας βασιλικός. Ο τότε Πατριάρχης Ιεροσολύμων Μακάριος στις 14 Σεπτεμβρίου του 335 μ.Χ., ημέρα των εγκαινίων του ναού της Αναστάσεως, ύψωσε τον Τίμιο Σταυρό στον άμβωνα του ναού, που είχε αναγείρει η Αγία Ελένη πάνω από τον Πανάγιο Τάφο. Η απάντηση του λαού ήταν το «Κύριε ελέησον».
Την ίδια μέρα γιορτάζουμε τη δεύτερη ύψωση, που σχετίζεται με τους Βυζαντινο-Περσικούς Πολέμους (602-628 μ.Χ.). Οι Πέρσες, κυριεύοντας την Παλαιστίνη, το 613 μ.Χ., λεηλάτησαν τις αγιογραφίες και τα ιερά προσκυνήματα του Χριστιανισμού και πήραν μαζί τους ως πολεμικό λάφυρο τον Τίμιο Σταυρό, επειδή τον θεώρησαν ως μαγικό σύμβολο. Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος, μετά την οριστική νίκη του εναντίον των Περσών, παραλαμβάνει τον Τίμιο Σταυρό και τον υψώνει στις 14 Σεπτεμβρίου του 629 μ.Χ., ενώ ο λαός ψάλλει ευλαβικά το απολυτίκιο «Σώσον, Κύριε, τον λαό σου και ευλόγησον την κληρονομίαν σου…».
Για την ανάμνηση της διπλής Υψώσεως του Σταυρού καθιερώθηκε ο εορτασμός στις 14 Σεπτεμβρίου κάθε χρόνου και ορίστηκε αυστηρή νηστεία, εφάμιλλη με εκείνη της Μεγάλης Παρασκευής των Παθών του Κυρίου, ενώ στις εκκλησίες μοιράζεται βασιλικός.
Ο Σταυρός μέγιστο θαύμα και σύμβολο σωτηρίας
Οι ιεροί υμνογράφοι της εκκλησίας μας, ζώντας με τη χάρη και τον φωτισμό του Θεού το απερινόητο μυστήριο του Σταυρού, στιχούργησαν υπέροχους ύμνους υψηλής θεολογίας, για να εξυμνήσουν την αγάπη του Σταυρωθέντος Κυρίου αλλά και τη δύναμη του Σταυρού. Κατά την απαράμιλλη και θαυμαστή έμπνευση των υμνωδών με χριστολογικό και σωτηριολογικό περιεχόμενο, ο Σταυρός είναι «το αήττητον τρόπαιον», «η θύρα του Παραδείσου», «ο στηριγμός των πιστών», «το ακαταμάχητον όπλον», «η δόξα Μαρτύρων», «η ωραιότης της εκκλησίας», «ο φύλαξ πάσης της οικουμένης». O Σταυρός ξέσχισε το χειρόγραφο στον οποίο ήταν γραμμένα τα πνευματικά μας χρέη. Και το προαιώνιο σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία του κόσμου φέρει τη σφραγίδα της Εσταυρωμένης Αγάπης και την αιμάτινη υπογραφή Του.
Και ο λαός με τη φιλοσοφία ζωής που τον διακρίνει αγιάζει με το σημείο του Σταυρού όλες τις εκδηλώσεις της ζωής του, ακολουθώντας την εντολή του Πατροκοσμά, ο οποίος συμβουλεύει: «Όπου κινήσει να πηγαίνει ο άνθρωπος, πρώτα να κάνει τον σταυρό του». Και με τη θυμόσοφη διάθεσή του εκφράστηκε με παροιμίες: «Έχεις το Σταυρό στα στήθια; Έχεις τον Θεό βοήθεια». «Σταύρωνε και άγιαζε και αφέντης πλάγιαζε». «Μαξιλάρι με Σταυρό, φέρνει ύπνο ελαφρό». «Στη σημαία ο Σταυρός, ο στρατός πάει εμπρός». «Κάνε πάντα το Σταυρό σου και θα φέγγει το μυαλό σου».
Ο Σταυρός στην Ποίηση και ένα ποίημα του Κ.Π. Καβάφη
Το μυστήριο του Σταυρωμένου Θεού άγγιξε και συντάραξε τους ποιητές, οι οποίοι, με περισσό θαυμασμό και δέος, συνέθεσαν ποιήματα που μας βοηθάνε να ζήσουμε τη δυναμογόνο και ζωοδόχο παρουσία του Σταυρού στη ζωή μας. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα παρακάτω ποιήματα και τους δύο-τρεις πρώτους στίχους τους με σκοπό να φανεί ότι οι ποιητές ατενίζοντας τον Σταυρό συγκλονίστηκαν από τον Σταυρωθέντα Κύριο και εστίασαν στο γεγονός της Σταύρωσης.
- Κωστής Παλαμάς, «Το τραγούδι του Σταυρού» («Κι έγειρ’ Εκείνος το άχραντο κεφάλι και ξεψύχησε / στο μαύρο το κορμί μου απάνου»).
- Κώστας Καρυωτάκης, «Στο Σταυρό» («Κι ακλούθησε του Γολγοθά το δρόμο / φορώντας αγκαθένιο ένα στεφάνι / κι ένα σταυρό σηκώνοντας στον ώμο»).
- Ιωάννης Πολέμης, «Ο τυφλός προ του Σταυρού» (Τι είν’ η βοή στο Γολγοθά που κόσμος τρέχει απάνω; / - Πηγαίνουν να σταυρώσουν δυο μαζί με κάποιον πλάνο».
Στη συνέχεια, ενδιαφέρον έχει να παραθέσουμε το ποίημα του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη, «Μεγάλη συνοδεία εξ ιερέων και λαϊκών», το οποίο γράφτηκε πιθανόν τον Μάρτιο του 1917, δημοσιεύτηκε τον Αύγουστο του 1926 και αποτελεί διασκευή του ποιήματος «Ο Σταυρός», γραμμένου ήδη από τον Σεπτέμβριο του 1892. Με βάση τους τελευταίους στίχους του, εύκολα εικάζουμε ότι σκηνοθετείται η τελετή της ετήσιας Χριστιανικής εορτής της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού. Κάποια διευκρινιστικά πριν την παράθεση του ποιήματος είναι τα εξής:
- Ο Ιουλιανός, στα δύο χρόνια που διήρκησε η βασιλεία του (361 μ.Χ.-363 μ.Χ.), επηρεασμένος από την κλασική του παιδεία, επιχειρώντας να επαναφέρει τη θρησκεία των Εθνικών, πήρε σκληρά μέτρα κατά του Χριστιανισμού, παρά το ότι η νέα θρησκεία είχε πλέον εδραιωθεί. Ο Ιουλιανός, ο οποίος έχασε τη ζωή του τον Ιούνιο του 363 μ.Χ., χτυπημένος πισώπλατα από δόρυ, έμεινε στην Ιστορία με τα προσωνύμια «Παραβάτης» ή «Αποστάτης».
- Στο ποιητικό έργο τού Καβάφη υπάρχουν 12 ποιήματα που αναφέρονται στον αυτοκράτορα Ιουλιανό. Ο Ιουλιανός, μια από τις αγαπημένες φιγούρες του ποιητή, είναι ένας Δον Κιχώτης της Ιστορίας που πολέμησε γενναία αλλά μάταια την χριστιανική θρησκεία και επιχείρησε την αναβίωση του αρχαίου ελληνικού πνεύματος. Ο Καβάφης στα ιουλιανά ποιήματά του επιδιώκει να ξεγυμνώσει το ανώφελο των προσπαθειών της εμβληματικής αυτής προσωπικότητας.
Κ. Π. Καβάφης, «Μεγάλη συνοδεία εξ ιερέων και λαϊκών»
Εξ ιερέων και λαϊκών μια συνοδεία,
αντιπροσωπευμένα πάντα τα επαγγέλματα,
διέρχεται οδούς, πλατέες, και πύλες
της περιωνύμου πόλεως Αντιοχείας.
Στης επιβλητικής, μεγάλης συνοδείας την αρχή
ωραίος, λευκοντυμένος έφηβος βαστά
με ανυψωμένα χέρια τον Σταυρόν,
την δύναμιν και την ελπίδα μας, τον άγιον Σταυρόν.
Οι εθνικοί, οι πριν τοσούτον υπερφίαλοι,
συνεσταλμένοι τώρα και δειλοί με βίαν
απομακρύνονται από την συνοδείαν.
Μακράν ημών, μακράν ημών να μένουν πάντα
(όσο την πλάνη τους δεν απαρνούνται). Προχωρεί
ο άγιος Σταυρός. Εις κάθε συνοικίαν
όπου εν θεοσεβεία ζουν οι Χριστιανοί
φέρει παρηγορίαν και χαρά:
βγαίνουν, οι ευλαβείς, στες πόρτες των σπιτιών τους
και πλήρεις αγαλλιάσεως τον προσκυνούν-
την δύναμιν, την σωτηρίαν της οικουμένης, τον Σταυρόν.-
* * *
Είναι μια ετήσια εορτή Χριστιανική.
Μα σήμερα τελείται, ιδού, πιο επιφανώς.
Λυτρώθηκε το κράτος επί τέλους.
Ο μιαρότατος, ο αποτρόπαιος
Ιουλιανός δεν βασιλεύει πια.
* * *
Υπέρ του ευσεβεστάτου Ιοβιανού ευχηθώμεν.
Ο Καβάφης στήνει το σκηνικό του ποιήματός του στους δρόμους, τις πλατείες και τις πύλες της Αντιόχειας κατά την ημέρα του εορτασμού της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού. Από εκεί περνά μια θρησκευτική πομπή, μεγάλη και επιβλητική, στην οποία συμμετέχουν ιερείς και λαϊκοί, απλοί πολίτες όλων των επαγγελμάτων, ενώ στην κορυφή της λιτανείας βρίσκεται ένας ωραίος λευκοντυμένος έφηβος, ο οποίος με σηκωμένα τα χέρια κρατά τον Σταυρό. Οι ευλαβείς Χριστιανοί βγαίνουν στην πόρτα του σπιτιού τους και προσκυνούν το ιερό αυτό σύμβολο της χριστιανικής θρησκείας. Η μαζική αυτή πομπή δηλώνει την ευρύτητα που έχει ο Χριστιανισμός στην κοινωνία της Αντιόχειας.
Στη συνέχεια, ο φακός του ποιητή εστιάζει στους Εθνικούς, οι οποίοι χαρακτηρίζονται συνεσταλμένοι και δειλοί, ενώ πριν ήταν «τόσο υπερφίαλοι» και κάνει λόγο για την αντίδραση των Χριστιανών, οι οποίοι τους αποπέμπουν δια της βίας. Οι Χριστιανοί νιώθουν λυτρωμένοι από τον θάνατο του «μιαρότατου» και «αποτρόπαιου» Ιουλιανού, ενώ εύχονται «υπέρ του ευσεβεστάτου Ιοβιανού», ο οποίος αναίρεσε όλα τα αντιχριστιανικά διατάγματα του προκατόχου του, χωρίς να προλάβει να ασκήσει ουσιαστική διοίκηση, γιατί πέθανε ή δολοφονήθηκε τον Φεβρουάριο του 364 μ.Χ. Ως εκ τούτου η ετήσια Χριστιανική εορτή αποκτά μεγαλύτερη επισημότητα («τελείται πιο επιφανώς»).
Κλείνοντας τη συνοπτική παρουσίαση του ποιήματος «Μεγάλη συνοδεία εξ ιερέων και λαϊκών», θα είχε ενδιαφέρον να δούμε γιατί ο Καβάφης έχει συνδέσει δύο ημερομηνίες «ασύμβατες», αν και συμβαίνουν την ίδια χρονιά, δηλαδή την 26η Ιουνίου του 363 μ.Χ. (ημερομηνία του θανάτου του Ιουλιανού) και την 14η Σεπτεμβρίου του 363 μ.Χ. (ημερομηνία της γιορτής της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού). Ίσως η ποιητική αυτή επιλογή μπορεί να απαντηθεί αν διερευνήσουμε τι μπορεί να σημαίνει ο Σταυρός για τον Καβάφη, χωρίς να υπεισέλθουμε στο θέμα της «θρησκευτικότητας» ή της χριστιανικής πίστης του ποιητή, το οποίο αποτέλεσε αντικείμενο εκτενούς συζήτησης των ερευνητών.
Μελετητές του καβαφικού έργου εκτιμούν ότι: α) ο ποιητής μάλλον κινείται στο πλαίσιο μιας «φιλελεύθερης χριστιανικής ηθικής» και είναι «αδιάψευστα τεκμήρια της πίστης τού ποιητή συγκεκριμένα ποιήματά του» (Γ.Π. Σαββίδης), β) ο Καβάφης «φορούσε σταυρό γύρω από το λαιμό, περίμενε για την πατριαρχική λιτανεία της Μεγάλης Παρασκευής και για την τελευταία Θεία Κοινωνία» (G. W. Bowersock) και γ) «ο σταυρός για τον ποιητή είναι σύμβολο παρηγοριάς σε στιγμές πένθους» (Η.D. Haas). Ο Γ.Π. Σαββίδης, μάλιστα, καταγράφει ως προς το ποίημα ένα σχόλιο του ίδιου του ποιητή: «Κλίνω υπέρ της συχνοτέρας παρουσίας των ιερέων ανάμεσό μας. Σε πολλά ταραγμένα σπίτια η παρουσία των φέρνει κάτι από την παρηγορητικήν Εκκλησία».
Συνεπώς, ο Καβάφης, σε προσωπικό επίπεδο φαίνεται να αποδέχεται -αν μη τι άλλο- το χριστιανικό σύμβολο. Και η άποψη αυτή διατυπώνεται στο ποίημά του «Μεγάλη συνοδεία εξ ιερέων και λαϊκών», όπου «ο άγιος Σταυρός» θεωρείται η παρηγοριά, η χαρά, η δύναμη και η σωτηρία της οικουμένης, ενώ οι Χριστιανοί με πλήρη αγαλλίαση τον προσκυνούν.
Ο Σταυρός το ιερό σύμβολο της εκκλησίας μας
Μέγιστο θέμα ο Σταυρός του Κυρίου μας. Ο σταυρός που μας περνάνε στο στήθος την ώρα της βαπτίσεως μας είναι το σύμβολο της αγάπης του Χριστού στην προσωπική μας ύπαρξη. Και από τότε κάθε άνθρωπος σηκώνει τον σταυρό του. Έναν σταυρό που έστειλε ο Θεός, αφού τον θέρμανε στη γεμάτη αγάπη καρδιά Του, τον ζύγισε με τα στοργικά χέρια του, τον ευλόγησε και τον απίθωσε στους ώμους του κάθε ανθρώπου. Έναν σταυρό που η σοφία του Θεού όρισε να μην είναι βαρύτερος από αυτόν που μπορεί ο καθένας μας να σηκώσει. Έναν σταυρό που από τον δρόμο του Γολγοθά θα οδηγήσει στην Ανάσταση.
Αυτή είναι η γραμμή της Ορθόδοξης Σταυροφορίας!
Ποια είναι η Μεαξούλα Μανικάρου
Η Μεταξούλα Μανικάρου είναι φιλόλογος, συγγραφέας, Διδάκτωρ «Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» και Μεταδιδάκτωρ «Παιδικής Λογοτεχνίας». Διδάσκει στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
Για περισσότερες πληροφορίες, βλ.
https://independent.academia.edu/MetaxoulaManikarou
